“Yağ, rutubet, canlı ve cansız kalıntılar gibi unsurların bir araya gelmesi ile kısa sürede silo içinde ısınma, kızışma, yanma ve bitlenme meydana gelecektir. Bu olumsuzluklar da buğday kalitesini ciddi oranda düşürerek işletmeyi zarara uğratacaktır.”

Un fabrikalarında öğütme prosesinden önce buğday üç aşamada hassas ve titiz bir temizliğe tabii tutularak çöplerden ve yabancı maddelerden arındırılır. Öğütme öncesi buğday temizliğini 1. Ön Temizleme, Sınıflandırma ve Stoklama; 2. Nihai Temizlik, Paçallama ve Tavlama; 3. Öğütme Öncesi Hazırlık olmak üzere üç başlık altında toplayabiliriz.

1. ÖN TEMİZLEME Buğday tarlalarında yabancı ot mücadelesi etkili ve detaylı bir şekilde yapılmazsa hasat yapılırken yabancı ot tohumları (hardal, fiğ, yabani yulaf, delice, karamuk, sakal otu, tilki kuyruğu, püsküllü çayır, yabani tere, pelemir ve yaban arpası) ile bunlara ait sap, saman ve çöpler buğdaya karışır. Ayrıca buğday hasadı yapılırken havadaki nem oranı yüksekse veya sabahın erken saatlerinde hasat yapılmışsa, gece düşen çiğden, yani kırağıdan dolayı biçerdöverler buğdayı başaktan tamamen ayıramayacağından hasat yapılan buğdayın içinde olması gereken miktarın kat ve kat üzerinde saman, çöp ve kavuz olması kaçınılmazdır. Gerek yabancı ot tohumları ve bu otlara ait kavuz, saman ve çöpler, gerekse buğdaya ait kavuz, saman ve çöpler ile buğday zararlıları olan süne, kımıl, hatta çekirge ve salyangoz gibi böcek ve böcek kalıntılar temizlendikten sonra buğdayın silolarda stoklanması gerekir.

Çok iyi ve hassas bir ön temizleme neden önemlidir? Sözünü ettiğimiz yabancı ot tohumlarının yüksek miktarda yağ ve rutubet ihtiva etmeleri, yine bu tohumlara ait kavuz, saman ve çöplerin aşırı rutubetli olması, aynı şekilde buğdaya ait saman, çöp ve kavuzların da yüksek rutubet ihtiva etmesi buğday için tehlike oluşturmaktadır. Hasat sırasında biçerdöverin tarladan mahsulün içine taşımış olduğu canlı veya cansız böcek kalıntılarının, buğdayın silolara alınma safhasında silo içinde bir araya gelme ve kümelenme olasılığı çok yüksektir. Yağ, rutubet, canlı ve cansız kalıntılar gibi unsurların bir araya gelmesi ile kısa sürede silo içinde ısınma, kızışma, yanma ve bitlenme meydana gelecektir. Bu olumsuzluklar da buğday kalitesini ciddi oranda düşürerek işletmeyi zarara uğratacaktır.

Bir diğer önemli husus ise şudur; ön temizlemesi iyi yapılmayan buğdaylar, işlenmek üzere silolardan alınırken söz konusu yabancı maddeler, akar kantarlar ile paçal makinelerinde tıkanmalara sebep olmakta, bu yüzden üretim spektlerinde ciddi dalgalanmalara neden olmaktadırlar. Hatta ön temizlemede iyi temizlenmiş bir buğday ile vasat temizlenmiş buğdayın akışkanlığı aynı olmayacağından üretim spektleri değişiklik gösterecektir.

Ön temizlemede kullanılan ana makine çöp sasörüdür. Çöp sasörünün birkaç modeli vardır. Son yıllarda makine üreticileri yüksek kapasiteli kombine modeller geliştirerek sektörümüzün hizmetine sundular. Nedendir bilinmez, hem makine üreticileri hem de işletmeciler ön temizleme makinelerinde kapasiteyi ön plana çıkardılar. Hal böyle olunca da temizlik ve dane kaybı ikinci planda kaldı. Halbuki makine üreticilerinden şunu beklerdik ve bekliyoruz: “sıfır dane kaybı ile maksimum 0.3 ile 0.5 yabancı madde içeren bir ön temizleme taahhüdü ve garantisi...”. Makine üreticileri temizlik ve dane kaybını ön plana çıkartarak kapasiteyi arka plana aldıkları zaman, buğdayın yabancı maddeden arındırılmasını daha işin başında, ön temizlemede hal etmiş olacağız. Bundan emin olabilirsiniz.

Maksimum % 0.5’lik bir dane kaybı, yılda 100.000 ton buğday işleyen bir işletmede ciddi bir rakam oluşturmaktadır. Maalesef en kaliteli ve verimli tanelerin kayıp noktaları, başta çöp sasörleri olmak üzere temizleme gurubundaki diğer makinelerdir. Söz konusu kaybın işletme ve milli gelire etkisini düşünerek bilinçli hareket etmek zorundayız. 2. NİHAİ TEMİZLEME PAÇALLAMA VE TAVLAMA Ön temizlemeden geçirilerek sınıflandırılan; cinsine, rengine, rutubetine ve spekt değerlerine göre stoklanan buğdaylar, üretim amacına uygun şekilde paçallanarak silolardan alınır, detaylı temizleme yapılacak prosese taşınır. Buğday burada, yıkama ve tavlama grubunda bulunan 10 makineden ayrı ayrı geçilerek detaylı temizlik ve tavlama işlemine tabi tutulur.

Temizleme gurubunu oluşturan ana makineler şunlardır: 1. Kuru kabuk soyucu 2. Çöp sasörü 3. Sınıflandırıcı taş ayırma makinesi (kombi separatör) 4. Triyör (tohum ve arpa tiriyörü) 5. Renge duyarlı temizleme makinesi SORTEKS veya muadili makine 6. Yoğuşmalı cebri tav makinesi 7. Aktarma cebri tav makinesi 8. Elevatörler- helezon vidalar 9. Aspiratörler 10. Aspirasyon ve filitre sistemi

Buğday önce kuru kabuk soyucudan veya muadili makineden geçirilerek, kavuz içindeki saklı tanelerin çıkması sağlanır. Aynı zamanda buğday, götürücü paletlerin yardımıyla özel kabuk soyucu tellerine sıkıştırılır ve böylece törpülenerek temizlenir. Ardından hassas temizleme kabiliyetine sahip çöp sasöründen geçirilerek sap, saman, kavuz, ufak ot tohumları ile ince, kırık ve cılız taneler ayrılır. Buradan sınıflandırıcı taş ayırma makinesinden (kombi separatör) geçirilerek; buğdaydan ağır ve buğdaydan hafif olan taş, metal, cam, çöp ve yabancı ot tohumu gibi istenmeyen maddeler ayıklanır. İsteğe bağlı olarak bu makine zayıf ve nişasta oranı yüksek unsu taneleri ayırarak buğdayı sınıflandırabilir. Özel amaçlı üretimlerde sınıflandırma gerekli olabilir.

Bundan sonra buğday triyörlerden geçirilerek buğdayın içindeki çeşitli kalibredeki yuvarlak ot tohumu, kırık tane ile arpa, çavdar ve yabani yulaflar alınır. Buğday tavlanmadan önce ihtiyaç duyulması halinde renge duyarlı temizleme özelliğine sahip SORTEKS veya muadili sınıflandırma makinesinden geçirilerek sınıflandırılır ve tavlanmak üzere yoğuşmalı cebri tav makinesine gönderilir. Üretilecek unun nemi 14.5 rutubete denk gelecek şekilde, hesaplanan su miktarının yarısı yoğuşmalı cebri tav makinesinden verilerek ilk tav verilmiş olur. İlk tav verilen buğday, tav silolarında 12 ile 24 saat aralığında dinlendirildikten sonra aktarma yapılır. Aktarma yapılacak buğdaya, aktarma cebri tav makinesinde kalan su verilerek buğday aktarma silosunda dinlendirilir. Düşük rutubetli sert veya yarı sert buğdaylar, gerek görülmesi halinde ikinci aktarma yapılarak buğday ısınmadan tavlanır. Yeteri kadar dinlendirilen buğday, üretilecek unun amacına göre lüzum görülmesi halinde tekrar paçallanarak öğütülmek üzere öğütme öncesi hazırlık prosesine sevk edilir.

Nihai temizleme neden önemlidir? İnsanların besin kaynağı olarak her gün ve genel olarak günde birkaç kez tükettikleri ekmek veya diğer unlu mamullerin, insan ve toplum sağlığı dikkate alınarak üretilmesi zorunludur. Buğdaya hasat esnasında, hasattan sonra depolama veya taşıma sırasında biyolojik ve kimyasal maddeler bulaşabilir. Buğday daha başakta iken, zararlılara karşı toksin içeren kimyasal ilaçlar kullanılmaya başlanır. Buğday hasat edilirken kamyon ve traktör römorkları ile taşınarak geçici olarak depolanır. Ne nakil araçları, ne de geçici depolar hijyen ve sanitasyon kuralları bakımından kesinlikle uygun değillerdir. Bu nakil araçları ile kimyasal gübrelerin yanı sıra her türlü ambalajlı veya dökme yükler taşınmaktadır. Taşınan bu yüklerin insan sağlığını tehdit edip etmediği bilinmediği gibi, geçici depolar genel maksat amacı ile yapılmış depolardır. Bu depolarda gübre, mazot, ilaçlı tohum ve benzeri emtialar da depolanır. Ve bu depolarda zararlı ve kemirgenlere karşı yine zehirli kimyasal ilaçlar kullanılır.

Bahsetmiş olduğum insan ve toplum sağlığını yakından ilgilendiren bu olumsuzlukların ortadan kaldırılması ancak ve ancak hijyen ve sanitasyon kurallarına tam uyularak yapılan nihai temizlikle mümkün olabilir. Nihai temizlemede kullanılan makineler, bulaşma ihtimali olan biyolojik ve kimyasal maddeleri hassas bir şekilde ayıklayıp temizlemektedirler. Özellikle özgül ağırlığı buğdaydan farklı olan, yani buğdaydan ağır veya buğdaydan hafif olan emtialar eleme ve hava aspirasyonu ile ayıklanırken, buğdayın ağırlığında ve boyutunda olan istenmeyen emtialar ise renge duyarlı olarak çalışan teknoloji harikası SORTEKS ve muadili makinelerle ayıklanmakta, hatta sınıflandırılabilmektedir.

3. ÖĞÜTME ÖNCESİ HAZIRLIK Temizlenmiş, tavlanarak öğütülmeye hazır hale getirilmiş buğdaylar, hazırlık prosesinde önce ovalama makinesinden veya muadili makineden geçirilir. Son olarak B1 ambarı öncesinde, son kontrol olarak öğütme öncesi hazırlık çöp sasöründen geçirilerek öğütülmek üzere birinci kırma değirmeni olan B1 vals ambarına gönderilir.

İnsan ve toplum sağlığı dikkate alınarak buğday hasadı ve özellikle nakli mercek altına alınmalıdır. Özel hububat nakil araçları teşvik edilmelidir. Geçici ve daimi depolarda insan ve toplum sağlığını etkileyecek zehirli maddelerin olmaması gerekliliği, eğitim ve seminerlerle anlatılıp denetlenmelidir. Un fabrikalarına devlet desteği sağlanarak başta SORTEKS olmak üzere yeni nesil temizleme makineleri kullanımı desteklenmeli ve teşvik edilmelidir.