Araştırmalar, 2013 yılında 963 milyon ton civarında gerçekleşen küresel yem üretiminin, Aralık 2014’te yaklaşık yüzde 2’lik artışla 980 milyon tona ulaştığını göstermektedir. Çin, tahminen 9 bin 500'den daha fazla yem değirmeninde gerçekleştirdiği 183 milyon tonluk üretimle, bir kez daha dünya yem üretiminde lider üretici oldu. Ancak liderliğe rağmen 2013 yılında olduğu gibi 2014 yılında da ülkenin yem üretiminde düşüş yaşandı. Küresel yem üretiminde ikinci sırada 6 bin 718 yem değirmenin ürettiği 172 milyon ton yem ile ABD ve üçüncü sırada bin 698 yem değirmenin ürettiği 66 milyon ton yemle Brezilya yer alıyor.
Hayvancılık, tarih boyunca insan beslenmesinde büyük önem taşıyan temel besin maddelerinin üretim kaynağını oluşturmuştur. Bunun yanı sıra bitkisel üretim ve endüstri artıkları gibi ürünlerin değerlendirilmesi ve istihdam alanları yaratma gibi ekonomik ve toplumsal işlevlere de sahiptir. Dünya nüfusundaki hızlı artış, tahıl gibi tarımsal ürünlere olduğu kadar hayvansal ürünlere olan gereksinmeyi de sürekli artırmaktadır. Bu yüzden hayvancılığın ülkelerin ekonomilerindeki yeri ve önemi giderek artmaktadır.
Ülkelerin hayvancılığının gelişmesi ya da et, süt, yumurta gibi hayvansal ürünlerin üretiminin arttırılması da sadece yüksek verimli ırkların kullanılmasına bağlı değildir. Hayvanların, besin maddeleri gereksinimlerini yeterli ve dengeli bir şekilde karşılayacak rasyonlarla beslenmeleri de üretimin arttırılmasında son derece önemli bir etkendir. Yüksek verimli hayvanların ve özellikle kanatlı kümes hayvanlarının, 40’ın üzerindeki besin maddesi gereksinimlerinin bir iki yemle karşılanması olanaksızdır. Hayvanlarda yetersiz ve dengesiz beslenmeye bağlı sağlık sorunlarının önlenmesi, daha fazla ve daha nitelikli hayvansal ürünler elde edilmesi için hayvan beslemede yeterli düzeyde karma yemlerin kullanımı büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle hayvancılığı gelişmiş ülkelerde, karma yem endüstrisi ve buna bağlı olarak da karma yem üretim ve tüketiminin, tarihsel süreç içerisinde büyük gelişmeler gösterdiği bilinmektedir. Bunun yanı sıra bu alanda gerçekleşen teknolojik gelişmeler, karma yem endüstrisinin hayvansal üretime katkısını daha da büyük boyutlara ulaştırmıştır.
DÜNYA KARMA YEM ÜRETİMİ VE YEM SANAYİ
Dünyada üretimi eskilere dayanan karma yemlerin endüstriyel anlamda ilk üretimi 1800’lerin sonunda ABD’nin Missouri eyaletinde başlamıştır ve aynı işletme halen üretimine devam etmektedir. Dünyada karma yem sektörüne yönelik ilk düzenlemeler ise 1916 ve 1920 yılları arasında yapılmıştır.
Alltech’in 2013 yılı için hazırladığı ve 130 ülkedeki karma yem üretimini değerlendirdiği “Küresel Yem Araştırmaları Özeti”ne göre; yem endüstrisinde 2012 yılında elde edilen 954 milyon tonluk üretim miktarı, yüzde 1’lik artış göstererek 2013 yılında yaklaşık 963 milyon tona ulaştı. Özete göre; üretim miktarındaki düşük artış, büyük olasılıkla 2012 yılında dünya çapında 30’dan fazla ülkede etkili olan ve yem hammaddesinin fiyatlarını arttıran kuraklıktan kaynaklanıyordu.
Alltech’in hazırladığı “2015 Dünya Yem Araştırması” (2015 Global Feed Survey) ise 2013 yılında 963 milyon ton civarında gerçekleşen küresel yem üretiminin, Aralık 2014’te 980 milyon tona ulaştığını göstermektedir. 2014 yılı verilerinden elde edilen bulgular, yem sanayinde yüzde 2’lik bir artış olduğunu ortaya koymaktadır.
Araştırma, 2014 yılı boyunca yem endüstrisinin genel eğilimlerinin, ham besleme malzemelerinin yüksek maliyetleri, ithalat/ihracat standartları üzerindeki yönetim dalgalanmaları, birçok çiftçi için felaket olduğu kanıtlanan kuş gribi ve domuzlardaki PED virüsü gibi hayvan hastalıkları ve yaygın kuraklık da dahil sayısız olaydan etkilendiğini bildirmektedir.
Dünyada karma yem üretiminin yoğun olarak yapıldığı bölgelere bakıldığında, Güney Amerika, Asya ve Avrupa’nın ön plana çıktığı görülmektedir. Alltech araştırmasına göre 2013 yılında Çin, dünya karma yem üretiminin yüzde 19,6’sını karşılayan en büyük üretici ülkedir. Çin’i yüzde 17,4 pay ile Amerika ve yüzde 6,8 pay ile Brezilya takip etmektedir. Meksika, İspanya, Hindistan, Rusya, Japonya ve Almanya diğer büyük üreticiler olarak sıralanmaktadır.
2014 yılında ise incelenen 130 ülke arasında Çin, tahminen 9 bin 500'den daha fazla yem değirmeninde gerçekleştirdiği 183 milyon tonluk üretimle, bir kez daha dünya yem üretiminde lider üretici oldu. Ancak liderliğe rağmen 2013 yılında olduğu gibi 2014 yılında da ülkenin yem üretiminde düşüş yaşandı. Ülke, geçen yılki üretim miktarından yüzde 4 gibi kayda değer bir düşüş yaşadı. Bazı analistler, tüketici taleplerini baskı altına alan kuş gribinin ve yavaşlayan domuz pazarının, bu gerileme döneminde etkili olduğunu düşünüyor. Küresel yem üretiminde ikinci sırada 6 bin 718 yem değirmenin ürettiği 172 milyon ton yem ile ABD ve üçüncü sırada bin 698 yem değirmenin ürettiği 66 milyon ton yemle Brezilya yer alıyor.
ABD’nin yem üretiminde yüzde 2,2 civarında bir artış yaşanırken, Brezilya’nın üretimi bir önceki yıla göre küçük miktarda bir düşüş yaşamıştır. Bununla birlikte Hindistan, başta olumlu hava koşullarının da etkisi olmak üzere, istikrarlı bir şekilde geliştirdiği tarım yöntemleri ve teknolojisi sayesinde, yem üretimini 29,4 milyon tona çıkararak büyük bir artış yakalamıştır (2013 yılına kıyasla yüzde 10 artış).
Bölgesel bazda yem üretimine bakıldığında Afrika ve Avrupa olarak gruplandırılmış bölgelerin, 2014 yılında en yüksek büyümeyi gördüğü göze çarpmaktadır. Afrika’daki yem üretim yüzde 11’leri aşarken, Avrupa’daki artış yüzde 2,5 civarındadır. Asya Pasifik, Latin Amerika ve Kuzey Amerika’nın tamamında da hafif bir artış eğilimi gözlenmektedir. Ortadoğu’da ise üretim bir önceki sezona kıyasla yüzde 4,9 civarında düşmüştür. Tekil bazda ise birçok ülke, büyüme ve gelişmede parlak noktalara ulaşmış olabilirler. Türkiye, Endonezya, Romanya, Tunus ve Bolivya, yem üretiminde iki yıl üst üste önemli bir artış yaşayan bu ülkeler arasındadır.
2014 yılında iş değeri 460 milyar dolar civarında olan küresel yem sanayinde, 31 bin 43 yem değirmeni olduğu tahmin edilmektedir. Bu değirmenlerden bin 150’si Afrika’da, 13 bin 736’sı Asya’da, 5 bin 165’i Avrupa’da, 3 bin 914’ü Latin Amerika’da, 288’i Ortadoğu’da ve 6 bin 790 tanesi Kuzey Amerika’da yer almaktadır.
Alltech araştırmasına göre dünyadaki en büyük 10 yem şirketinden ilki olan Tayland merkezli CP Group’un yıllık yem üretimi 27 milyon ton civarındadır. Bu şirketi 20 milyon tonluk üretimle Çin merkezli New Hope Group takip ediyor. Dünyanın önde gelen tedarikçilerinden ABD merkezli Cargill, 19,2 milyon tonla üçüncü sırada yer alırken, Cargill’i yine ABD merkezli Purina Animal Nutrition 12 milyon tonla takip etmektedir. İlk 10’daki diğer firmalar ve üretim miktarları ise şöyle; BRF (Brezilya) 11 milyon ton, Tyson Foods (ABD) 10,3 milyon ton, COFCO (Çin) 8,3 milyon ton, JA Zen-Noh (Japon) 7,5 milyon ton, Shaungbaotai Group (Twins Group – Çin) 6,6 milyon ton ve Wen’s Food Group (Çin) 6,5 milyon ton.
TÜRLERE VE BÖLGELERE GÖRE YEM ÜRETİMİ
2013 yılında küresel hayvancılık türlerine göre yem üretimine bakıldığında, kanatlı grubunun 444 milyon tonluk miktarla yem pazarının yüzde 46’sına sahip olduğu ve endüstrideki liderliğini sürdürdüğü görülmektedir. Kümes hayvancılığı 2012 yılına oranla yüzde 6 artış göstermiştir. Fakat 2013 yılındaki en büyük artış oranı, yüzde 17’lik artışla 34 milyon tona ulaşan su ürünlerinde görülmüştür.
Domuz yeminde gerçekleşen üretim, 2013 yılında tahmini yüzde 11’lik artışla küresel olarak 243 milyon tona ulaşmıştır. Evcil hayvan gıda sektörü ise 2013 yılında çok küçük bir artış göstermiş ve 20.7 milyon tona yükselirken, at yemi tonajı da yüzde 14’lük artışla 12.4 milyon tona yükselmiştir. Süt veren hayvanları, süt hayvanlarını, sığır ve küçükbaş hayvanları içeren ruminant yem pazarı, 2012’nin sonları ve Aralık 2013 tarihleri arasında talep açısından düşüş yaşamıştır.
2014 yılına dair küresel ölçekte hayvan türleri bazında yem üretimine bakıldığında ise kanatlı grubunun, yüzde 45 pay ve 439 milyon tonla bir kez daha sektörün lideri konumda olduğu görülmektedir. Pet ve domuz grubu, büyüme yüzdesinin (domuz yeminde yüzde 5,3 ve pet yemlerinde yüzde 5 artış) en fazla olduğu gruptur. Su ürünleri grubunda yüzde 1,8'lik hafif bir atış olduğu, kümes hayvanları ve atçılığın ikisinde ise düşüş olduğu görülmektedir.
TÜRKİYE’DE KARMA YEM ÜRETİMİ
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın verilerine göre; 2008 yılında 9,5 milyon ton olan Türkiye’nin toplam karma yem üretimi 2011 yılında 13,1 milyon tona ulaşmıştır. 2012 yılında devam eden artışla birlikte 14,5 milyon tona ulaşan Türkiye’nin yem üretimi, 2013 yılında 15,9 milyon tona, 2014 yılında ise 18 milyona ulaşmıştır. Türkiye’nin yem üretimine dair veriler, üretimin son 10 yılında istikrarlı bir şekilde arttığına işaret ediyor. Son 10 yıldaki toplam artış oranı ise yüzde 160,7 civarındadır. 2015 yılının Ağustos ayına kadar kaydedilen toplam karma yem üretimi ise 10,5 milyon tondur.
Toplam karma yem üretimindeki en büyük pay, 2014 yılı itibariyle sığır süt yemlerine aittir. 2014 yılında 2,7 milyon ton olan sığır süt yemi üretimini, 2,6 milyon tonla etlik piliç yemleri takip etmektedir. Yumurta yemleri 2 milyon tonla üçüncü sırada yer alırken sığı besi yemleri 1,5 milyon tonla dördüncü sırada yer almaktadır. Diğer karma yemlerin 2014 yılındaki üretim miktarı ise 1,5 milyon tondur.
2002-2015 yılları arasında gerçekleştirilen karma yem üretim rakamları Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı kayıtları dikkate alınarak aşağıdaki tabloda da belirtilmiştir. Ancak bu rakamlar, Bakanlığa bildirilen faturalı resmi rakamları ifade etmektedir. Dolayısıyla 2014 yılında Türkiye’de üretilen kayıtlı yem miktarı olan 18 milyon ton karma yeme ilave olarak, kendi işletmesi için karma yem üretenleri ile sektördeki faturasız satışları da dikkate almak gerekir.
TÜRKİYE YEM SEKTÖRÜ
Türkiye’de karma yem endüstrisiyle ilgili ilk girişim; 1955 yılında özel sektörle başlamıştır. Gerçek anlamda girişim ise 1956 yılında Yem Sanayi Türk A.Ş.’nin kurulması ile devletin öncülüğünde olmuştur. Anılan şirket, kısa sürede kendi öz fabrikalarını işletmeye açarken, bir yandan da özel sektörle ortaklık kurarak fabrika sayısını 26’ya ulaştırmıştır.
Özel sektöre ait yem fabrikaları 1965 yılından itibaren kurulmaya başlanmıştır. Öncülük görevini tamamlayan Yem Sanayi Türk A.Ş., tüm yem fabrikalarını özelleştirme kapsamında satarak, 1996 yılından itibaren sektörden çekilmiş, bu tarihten sonra karma yemin tamamı özel sektör tarafından üretilmeye başlanmıştır.
Bakanlık ve Türkiye Yem Sanayicileri Birliği (Türkiyem-Bir) kayıtlarına göre; 2008 yılında 470 olan karma yem fabrikalarının sayısı, 2009-10 yıllarında 465’e düşmüş, 2011 yılında ise 478’e çıkmıştır. 2012 yılına dair net bir bilgi bulunmamaktadır ancak Türkiye Yem Sanayicileri Birliği Başkanı’nın verdiği bir demece göre Türkiye’deki yem fabrikalarının sayısı 2013 yılında 492’ye ulaşmıştır. Bu 492 yem fabrikasının tek vardiyadaki faal kapasitesi ise yılda 16 bin tondur.
Türkiye’de faal fabrikalar ağırlıklı olarak Ege ve Marmara bölgelerinde yer almakta olup; bu bölgeleri
İç Anadolu bölgesi izlemektedir. 2010 yılı için, Türkiye’deki toplam faal yem fabrikası sayısının yüzde 61,7’sini 10 ton/saat kapasiteden küçük fabrikaların oluşturduğu söylenmektedir. 11-20 ton/saat kapasiteli fabrikaların oranı yüzde 26,2 olup, geri kalan yüzde 12,1’lik kısım ise 20 ton/saat üzeri fabrikalardır.
Faal olamayan, yani kapanan fabrikaların yaklaşık yüzde 83,4 gibi büyük bir bölümü 10 ton/saat kapasiteden küçük fabrikaların teşkil etmektedir, nitekim bu günlerde sektöre yeni katılan fabrikalar yüksek kapasiteli fabrika kurmayı tercih etmektedir.
TÜRKİYE’DE YEM FİYATLARI
Sektörde karma yem fiyatları 1734 sayılı Yem Kanunu ve Yem Yönetmeliği’nin yürürlüğe girmesinden itibaren Devlet tarafından tespit edilmekte iken, 24 Ocak 1980 kararları sonrası fiyatlar serbest piyasa koşullarında teşekkül etmektedir.
Yem sanayi bir ara sektördür. Girdilerini büyük oranda bitkisel üretimden alır ve ürettiğini hayvansal üretime verir. Bu özelliği nedeniyle yem fiyatları iki unsurdan etkilenir. Bunlardan birisi hammadde fiyatları, diğeri ise hayvansal ürün fiyatlarıdır.
Yem hammadde fiyatlarındaki artışa bağlı olarak yem fiyatları da yıllar itibariyle artış göstermektedir. Türkiye Yem Sanayicileri Birliği verilerine göre, 2010 yılında ton başına ortalama 895 TL olan etlik piliç yemi fiyatı, 2011 yılında 1.020 TL’ye, 2013 yılında 1.162 TL’ye, 2014 yılında da 1.264 TL’ye yükselmiştir. Etlik piliç yemi, en yüksek fiyata sahip yem grubu arasında yer almaktadır. 2010 yılında ton başına 490 TL olan süt yemlerinin fiyatı ise 2012 yılında 710 TL’ye, 2013 yılında 728 TL’ye, 2014 yılında ise 758 TL’ye ulaşmıştır. 2010 yılında ton başına 479 TL olan besi yemlerinin fiyatı, 2012 yılında 684 TL’ye, 2013 yılında 708 TL’ye, 2014 yılında da 744 TL’ye ulaşmıştır.