Sorgum ve darı, günümüzde diğer tahıllar açısından fakir olan kurak bölgelerdeki yoksul ve kırsal halk için en temel gıdalardan birisidir. Bu ürünlerin üretim bölgelerinde bakıldığında, Afrika, Orta Amerika ve Güney Asya’nın ön sıralara çıktığı görülmektedir. İnsan gıdası, yem ve biyoyakıt gibi çok çeşitli alanlarda kullanılabilen bu ürünler, özellikle diğer tahıl ürünleri açısından fakir Afrika ülkeleri için önemli bir gıda kaynağıdır.

Toprak ayırt etmeksizin, sıcağa ve kurağa dayanıklı bir bitki olan sorgum, boyu 3 metreye kadar ulaşabilen buğdaygiller ailesine ait bir yem bitkisidir. Tuzlu ve alkali topraklara dayanıklıdır. Sorgum bitkisi, yüksek fotosentez verimine sahiptir ve her iklim koşulunda kolaylıkla yetişebilmektedir. Fazla sulama ve gübre ihtiyacı bulunmamaktadır.

Günümüzde bu bitkinin genel kullanım alanı yem olmakla birlikte özellikle diğer tahıl ürünlerinin yetersiz üretildiği veya üretilemediği Afrika’nın kurak ve sıcak bölgelerinde, yoğun olarak üretilmekte ve önemli oranda insan beslenmesinde değerlendirilmektedir. Sorgumun çeşitlerinden birisi olan iki renkli Sorgum, biyoyakıtların yanı sıra gıda (tahıl olarak sorgum şurubu veya sorgum pekmezinde), yem, alkollü içkilerin üretiminde kullanılan önemli bir dünya tahılıdır. Sorgumun farklı türleri, Güney Batı Pasifik ve Avustralasya’ya ek olarak diğer tüm kıtalardaki tropik ve yarı tropikal bölgelerde de yetişmektedir.

Bazı bilim adamları, küresel ısınmanın ilerleyen yıllarda sorgumu daha değerli bir ürün haline getireceğine inanıyor.Çünkü sorgum, su kıtlığı olan yerlerde mısır yerine tercih edebiliyor. Yani mısıra alternatif olabilir. Dolayısıyla gelecekte küresel ısınma nedeniyle yer altı sularının azalması bazı bölgelerde mısır ekiminin yapılmasına imkan tanımayacak ancak sorgum, suya daha az ihtiyaç duyan özelliğiyle bu bölgelerde yetiştirilebilen ürünler arasında yer alacak.

Türkiye’nin bazı bölgelerinde darı, mısırın diğer adıdır ve bu yüzden “darı” denildiğinde çoğu zaman insanların aklına mısır gelmektedir. Oysa darı, dünya çapında gıda ve yem için ekilen ve mısırdan çok daha küçük tanelere sahip, bitki görüntüsü itibariyle de mısırdan bir hayli farklı bir tahıl ürünüdür. Bütün darı türlerinin çiçekleri dik ya da eğik, sık ya da seyrek salkımlar biçimindedir. Dolayısıyla tohumları (taneleri) buğday ya da arpada olduğu gibi bir eksenin çevresinde düzenli olarak dizilmiş başaklar oluşturmaz. Çok küçük olan darı tanelerinin verimi ve besin değeri de öbür tahılların çoğundan daha düşüktür.

Darının dünyanın farlı noktalarında öne çıkan birçok farklı türü, çeşidi vardır. Bütün darı türlerinin temel benzerlikleri ise kuraklık riski altında olan zor üretim ortamına sahip yerlerde yetiştirilebiliyor olmasıdır. Çeşitli darı türleri, yaklaşık 4.000 yıldır Afrika ve Asya'da, Ortaçağ sonlarına kadar da Avrupa'da insanların temel besin maddelerinden biri olmuştur. Bugün bu tahıl Türkiye’de, Avrupa'nın batısında ve ABD'de daha çok yem bitkisi olarak ekilse de, Afrika ile Asya'nın sıcak ve kurak ülkelerinde insan beslenmesindeki önemini hâlâ korumaktadır. Tür ve çeşitleri 300'e yakındır.

Kumsal topraklardan hoşlanan, kurağa dayanıklı, ilkbaharda ekilen yazlık bir bitki olan darı, öbür tahıllar kadar yağış istemeyen ve en verimsiz topraklarda bile gelişebilen bir sıcak iklim bitkisidir. Örneğin; kurağa çok dayanıklı olduğu için ekim alanı Sahra Çölü'nün çevresine kadar yayılan hintdarısı (Pennisetum glaucum) özellikle Hindistan ve Afrika'nın en önemli tarım bitkileri arasında yer alır. Esas itibariyle tropik iklimin yerli ürünüdür. Fakat mutedil iklime de iyi adapte olmuştur. Fazla yağıştan zarar görmez. Kum darı ve cin darı fazla rutubetten hoşlanmazlar. Darı tohumları 8-12 derecede çimlenirler. Darılar kurağa dayanıklıdır. Fakat kurakta gelişmeleri durgunlaşmaktadır. Kuraklık geçince hızlı gelişmelerine devam ederler.

Darının bir diğer önemli özelliği diğer tahıllardan daha uzun süre depolanabilmesidir. Hindistan ve Afrika'da tarımı yapılan ragidarısı (Eleusine coracana) yerlilerin derme çatma tahıl ambarlarında hiç bozulmadan sekiz yıl kadar saklanabilir. Kuraklık nedeniyle bazen yıllarca ürün alınamayan ülkeler için bu önemli bir yaşam güvencesidir. Aslında sorgum da genel hatlarıyla darının bir çeşididir. Ancak dünyadaki üretim miktarı, sorgumu tek başına değerlendirilen bir ürün olarak öne çıkarmıştır.

DÜNYA SORGUM ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Sorgum beş bin yıldan beri yetiştirilmekte olan bir bitkidir ve günümüzde dünyada yetiştirilen en önemli beşinci tahıl ürünü niteliğindedir. Afrika ve bazı Uzakdoğu ülkelerinde kullanım açısından buğday ve diğer tahılların yerini alan sorgum, Amerika Birleşik Devletleri, Güney Amerika ve Avrupa ülkelerinde hayvan yemi olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Tanesinin öğütülmesi ile elde edilen undan yapılan ekmek, sorgumun insan beslenmesinde en yaygın kullanılma yollarından birini oluşturmaktadır. Sorgumun tanesi insan beslenmesinde kullanıldığı gibi hayvan yemi olarak da yaygın bir şekilde kullanım alanı bulmaktadır. Tane sorgum parçalanarak hayvanlara selüloz (lif) kaynağı olarak yedirilmektedir. Diğer taraftan bitki sapı ve yaprakları, yeşil olarak doğranmak suretiyle veya saman ve silaj yem olarak hayvanların beslenmesinde kullanılmaktadır. Bazı bölgelerde sorgum sapı inşaat yapı malzemesi veya enerji kaynağı olarak değerlendirilmektedir.

ABD Tarım Bakanlığı Dış Tarım Servisi USDA’nın verilerine göre; 2012/13 sezonunda 57,6 milyon ton olan dünya sorgum üretimi, 2013/14 sezonunda 60,9 milyon tona, 2014/15 sezonunda ise 65 milyon tona ulaşmıştır. 2015/16 sezonunda 59,9 milyon ton civarına gerileyen dünya sorgum üretiminin 2016/17 sezonunda 65,2 milyon tona yükseleceği öngörülmektedir.

USDA’nın 2015/16 sezonu verilerine göre; dünyadaki en büyük sorgum üreticisi, 15,1 milyon tonla ABD’dir. Nijerya ise 6,1 milyon tonluk üretim miktarıyla ikinci sıradadır. Meksika ise, 2015/16 sezonunda 5,5 milyon tonla Nijerya’dan sonra üçüncü sıraya gerilemiştir. Dünya sorgum üretiminde ABD, Nijerya ve Meksika’yı, Hindistan, Arjantin, Çin, Etiyopya ve Sudan takip etmektedir. 2015/16 sezonunda Hindistan 4,6 milyon ton, Arjantin 3,3 milyon ton, Çin 3 milyon ton, Etiyopya 2,6 milyon ton, Sudan ise 2,3 milyon ton sorgum üretimi gerçekleştirmiştir.

Sorgum dünyanın farklı noktalarında gıda, yem, biyoyakıt, alkollü içki üretimi gibi birçok farklı amaçla kullanılabilmektedir. Dünyadaki en büyük sorgum tüketicisi ülkeler arasında Çin ve Meksika ilk sıralarda yer almaktadır. 2014/15 sezonunda dünya sorgum tüketiminde ilk sırada yer alan Çin, 2015/16 sezonunda da yerini korumuştur. USDA verilerine göre 2014/15 sezonunda 10,3 milyon ton ile Çin, 6,2 milyon ton ile Meksika dünya sorgum tüketiminde ilk iki ülkedir. 2012/13 sezonunda sadece 3,2 milyon ton olan Çin’in sorgum tüketimi, 2013/14 sezonunda 6,8; 2014/15 sezonunda ise 12,9 milyon tona ulaşmıştır. Son 5 sezonda önemli oranda sorgum tüketimini arttıran Çin, böylece 2015/16 sorgum tüketim sıralamasında ilk sıraya yerleşmiştir.

2014/15 sezonuna kadar sorgum tüketiminde ilk sırada yer alan Meksika, 2012/13 sezonunda 8,1 milyon ton olan sorgum tüketimini, 2013/14 sezonunda 8,3 milyon tona yükseltse de, 2014/15 sezonunda 6,6 milyon tona düşürerek ikinci sıraya gerilemiştir. Dünya sorgum tüketiminde Çin ve Meksika’yı ABD, Nijerya, Hindistan, Sudan, Etiyopya ve Arjantin takip etmektedir. USDA verilerine göre; 2015/16 sezonunda ABD 6 milyon ton, Nijerya 6 milyon ton, Hindistan 5 milyon ton, Sudan 3,1 milyon ton, Etiyopya 2,9 milyon ton, Arjantin ise 2,8 milyon ton sorgum tüketimi gerçekleştirmiştir.

DÜNYA DARI ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Darı, günümüzde yarı kurak tropik iklime sahip Asya ve Afrika’daki gelişmekte olan ülkeler için önemli bir tahıl ürünüdür. Unundan ekmek yapıldığı gibi çok nişastalı olması bakımından ispirto çıkarılmasında ve mayalandırılması ile de boza yapımında kullanılır. Kuşlara yem olarak verildiği gibi özellikle Kuzey Afrika ülkelerinde en önemli besin maddelerinden biridir. Bu bölgelerde darı taneleri ya haşlanıp lapa olarak yenir ya da öğütülerek unundan pide gibi yassı ekmekler yapılır. Ayrıca bütün darı türlerinin sapları ve taneleri hayvan yemi olarak da kullanılır.

Son 5 sezonda dünya genelinde üretilen darı miktarını 29-30 milyon ton arasında açıklayan USDA’nın verilerine göre; 2012/13 sezonunda 30 milyon ton olan dünya darı üretimi, 2013/14 sezonunda 29 milyon tona gerilemiş, 2014/15 sezonunda ise 30,7 milyon tona ulaşmıştır. USDA, 2015/16 sezonunda 29 milyon tona gerileyen dünya darı üretiminin, 2016/17 sezonunda da 30,5 milyon tona ulaşacağı öngörüsünde bulunmaktadır.

USDA’nın 2015 yılı verilerine göre ülke bazında en önemli üreticiler ise Hindistan, Nijerya, Nijer, Nijer, Mali, Çin, Burkina Faso ve Senegal’dir. Hindistan, 10 milyon tonu aşan üretim miktarıyla darı üretiminin çok önemli bir bölümünü tek başına gerçekleştirmektedir. Diğer ülkelerin her birinin yıllık darı üretim miktarları ise 1 ile 5 milyon ton arasında değişmektedir. Dünya darı üretiminde Hindistan’ın ardından ikici sırada yer alan Nijerya, 2015/16 sezonunda 4,8 milyon ton darı üretimi gerçekleştirirken üçüncü sırada yer alan Nijer, 3,2 milyon ton üretim gerçekleştirmiştir.

Daha çok insan gıdası ve yem olarak kullanılan darıda dünyadaki en büyük tüketici, üretimde de ilk sırada yer alan Hindistan’dır. Hindistan’ın darı tüketimi, üretiminin bir miktar üzerindedir. 2015/16 sezonunda 10,5 milyon tonluk üretimine karşılık 10,8 milyon tonluk darı tüketimi gerçekleştirmiştir. Darı tüketiminde Hindistan’ı Nijerya, Nijer, Mali, Çin, Burkina Faso ve Senegal takip etmektedir. 2015/16 sezonunda Nijerya 4,8 milyon ton, Nijer 3,2 milyon ton, Mali 2 milyon ton, Çin 1 milyon ton, Burkina Faso 988 bin ton ve Senegal ise 749 bin ton civarında darı tüketimi gerçekleştirmiştir.

DÜNYA SORGUM VE DARI TİCARETİ USDA verilerine göre; 2015/16 sezonunda dünya ticaretine konu olan sorgum miktarı 10,5 milyon tondur. Dünya sorgum ihracatında ilk sırada yer alan ABD, 10,5 milyon tonluk ihracatın 8,2milyon tonluk kısmını tek başına gerçekleştirmiştir. Dünya sorgum ihracatında ABD’yi 1 milyon tonla Arjantin, 900 bin tonla Ukrayna, 130 bin tonla Hindistan takip etmektedir.

İthalatta ise ilk sırayı Çin almaktadır. Çin, 2015/16 sezonunda 10,5 milyon tonluk dünya sorgum ithalatının 7,2 milyon tonluk kısmını tek başına gerçekleştirmiştir. Dünya sorgum ithalatında Çin’i 780 bin tonla Japonya, 700 bin tonla Meksika, 300 bin tonla Sudan, 150 bin tonla Şili ve Etiyopya, 120 bin tonla AB ülkeleri takip etmektedir.

Darı, genellikle üretildiği bölgede tüketilen bir üründür. Bu yüzden dünya ticaretine konu olan darı miktarı son derece azdır. USDA’nın dünya darı ticaretine dönük açık verisi bulunmamaktadır. BM Gıda ve Tarım Örgütü FAO’nun resmi, yarı resmi ve tahmini verilerle açıkladığı dünya darı ticaretinde ise ithalat ve ihracat miktarları denk değildir. FAO’nun en güncel verisi 2013 yılına aittir ve 2013 yılına dönük verilerde ihracat 388 bin ton olarak görünürken,ithalat 348 bin ton olarak görülmektedir. Bu farklılıkta darı ticaretine dair verilerin sağlıklı olarak elde edilememesi önemli bir etkendir. FAO’nun verilerine göre dünya sorgum ihracatında ilk sırayı Hindistan almaktadır. 2013 yılında 82 bin ton civarında darı ihraç eden Hindistan’ı, 57 bin tonla AB ülkeleri, 40 bin tonla Ukrayna, 39 bin tonla Rusya takip etmektedir. İthalatta ise ilk sırayı AB ülkeleri almaktadır. 2013 yılında 106 bin ton darı ithalatı gerçekleştiren AB ülkelerini, 22 bin tonla Yemen, 20 bin tonla ABD ve 19 bin tonla Tanzanya takip etmektedir.

TÜRKİYE’DE SORGUM VE DARI ÜRETİMİ Türkiye’de çok bilinmeyen bir ürün olan sorgum, çoğunluk yem amaçlı olarak üretilmektedir ancak üretim miktarı da son derece düşüktür. Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2004 yılından bu yana derlediği sorgum üretim miktarına göre Türkiye, her yıl 100 ile 400 ton arasında sorgum üretimi gerçekleştirmektedir. 2013 yılında 361 ton olan Türkiye’nin sorgum üretimi 2014 yılında sadece 81 ton olarak gerçekleşmiştir. Bu miktar 2015 yılında ise 4 tona gerilemiştir.

Sorguma kıyasla darı üretimi ise Türkiye’de çok daha yaygındır. Türkiye’de tarımı yapılan en önemli darı türleri koca, kum ve cin darıdır. TÜİK’in verilerine göre 2004 yılında 39 bin dekar olan darı ekim alanı giderek daralmış ve 2010 yılında 29 bin dekara düşmüştür. Ancak sonraki yıllarda da sürekli düşüş gösteren darı ekim alanı, 2013 yılında 25 bin dekara kadar gerilemiş, 2014 yılında ise bir miktar artış göstererek 26,6 bin dekara ulaşmıştır. 2015 yılında kaydedilen ekim alanı ise 26,9 bin dekardır.

Ekim alanındaki daralma, üretime de yansımıştır. TÜİK verilerine göre; 2004 yılında 7 bin ton olan Türkiye darı üretimi,2011’e kadar 6-7 bin ton ve civarında kalırken 2012’de 4 bin 759 tona gerilemiştir. Bir sonraki yıl yeniden 5 bin ton üzerine çıkan üretim, 2014 yılında 6 bin 744 bin tona kadar yükselmiş ve 2015 yılında 6 bin 219 ton olarak kaydedilmiştir.

TÜRKİYE’DE SORGUM VE DARI TİCARETİ Türkiye’de sorgum ticareti yok denecek düzeydedir. İhracata neredeyse hiç rastlanmazken yıllar itibariyle sadece 100 ile 300 ton arasında değişen bir ithalat söz konusudur. Ancak, 2015 yılında kaydedilen 1,345 bin tonluk ithalat miktarı dikkat çekicidir. Sorgumda olduğu gibi darıda da ihracattan bahsetmek mümkün değildir. Darı ithalat miktarı ise sorguma kıyasla çok daha yüksektir. Tüik verilerine göre 2010 yılında 2 bin ton civarında olan Türkiye’nin darı ithalatı, 2011 yılında 10,4 bin tona, 2012 yılında 11,1 bin tona ulaşmıştır. 2013-14 yıllarında ithalat yeniden 2 bin ton seviyelerine gerilemiş ve sırasıyla 2,8 bin ton ve 2,9 bin ton olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılında ise artışa geçen ithalat 6,2 bin ton olarak kaydedilmiştir.