2012/13 sezonunda 129 milyon ton olan dünya arpa üretimi, 2013/14 sezonunda 145 milyon tona yükselmiş, 2014/15 sezonunda ise 141 milyon tona gerilemiştir. Dünya arpa tüketiminde, en büyük pay üretimde olduğu gibi Avrupa Birliği ülkelerine aittir. Avrupa Birliği, 2011/12 ve 2014/15 sezonları arasında 51 ve 53 milyon ton arasında arpa tüketimi gerçekleştirmiştir. Son üç sezonda dünya ticaretine konu olan arpa miktarı ise 19 ile 30 milyon ton arasında seyretmiştir.
Buğdaygiller familyasından bir tahıl bitkisi olan arpa, tarih boyunca önemli bir kültür bitkisi olmuştur. Arpanın taneleri malt ve yem olarak kullanılmakta ve bu yüzden de ekonomik anlamda önem taşıyan bitkilerin başında gelmektedir. Arpanın ilk olarak Mezopotamya ve Doğu Akdeniz’de yetiştirildiği tahmin edilmektedir. O zamanlarda ekimi yapılmakta olan arpa, bugün yabani arpa olarak da bilinen ve ilk defa Türkiye’de keşfedilmiş olan bir alt türdür. İnsanların yabani arpa denen bu alt türü, en az 18.000-19.000 yıldan beri, önemli bir besin kaynağı olarak kullandıkları bilinmektedir. İnsanlar arpayı 10.000 yıl öncesinden itibaren dünyanın farklı yerlerinde ıslah etmiş ve böylece bugün kullandığımız arpayı elde etmişlerdir.
Soğuğa ve sıcağa karşı bir hayli dayanıklı olan arpa, çok kuru ya da çok sulak olmayan her toprakta yetiştirilebilen bir bitkidir. Dünya genelinde üretim miktarı bakımından tahıllar arasında mısır, buğday ve pirinçten sonra 4. sırada yer alan arpa, Türkiye’de ise buğdaydan sonra en çok üretilen tahıldır.
Arpa neolitik dönemden itibaren milyonlarca insan tarafından önemli bir besin kaynağı olarak tüketilmiş olsa da, bugün daha çok hayvan yemi ve bira yapımında kullanılmaktadır. 1980’lerde Avrupa ve Amerika’da besin değerinin anlaşılmasıyla gıda sektörüne yeniden girmiştir. Ancak, Asya ve Kuzey Afrika’daki bazı kültürlerde arpanın gıda sektöründeki yeri eski çağlardan beri değişmemiştir. Bunun yanı sıra buğdayın ekilemediği kutup bölgelerinde ve yüksek dağlık bölgelerde arpa ekilerek besin maddesi olarak kullanılmaktadır. Bugün dünyada ekimi yapılan arpanın yüzde 65’i hayvan yemi olarak, yüzde 33’ü maltlık olarak bira ve viski yapımı ile biyodizel üretiminde, yüzde 2’si de insan besini olarak gıda endüstrisinde kullanılmaktadır. Türkiye’de ise tüketimin yüzde 90’ı hayvan yemi olarak, kalan kısmı maltlık olarak bira sanayinde ve gıda endüstrisinde kullanılmaktadır. Gıda endüstrisinde kullanılan oran çok düşük olup, bira sanayinde kullanılan oran her geçen yıl artmaktadır.
Hayvan yemi olarak kullanılan arpalarda protein oranının fazla olması gerekmektedir. Kavuzun fazla olması besleyicilik değerini düşürür. Bu nedenle, protein değeri yüksek ve kavuzca yoksul olan altı sıralı arpa, yemlik arpa olarak kullanmaktadırlar. Biralık arpalarda ise protein oranının düşük olması istenmektedir (% 9 – 10,5). Bu amaçla, bira üretimi için gerekli olan malt iki sıralı beyaz arpalardan elde edilir.
DÜNYA ARPA ÜRETİMİ VE BAŞLICA ÜRETİCİ ÜLKELER
Uluslararası Tahıl Konseyi’nin (IGC) 25 Haziran 2015 tarihli raporuna göre, 2012/13 sezonunda 129 milyon ton olan dünya arpa üretimi, 2013/14 sezonunda 145 milyon tona yükselmiş, 2014/15 sezonunda ise 141 milyon tona gerilemiştir. Mayıs ayında 2015/16 sezonu için 137 milyon ton üretim öngören IGC, Haziran ayında bu öngörüsünü 1 milyon ton düşürerek 136 milyon ton olarak güncellemiştir. Bu da bir önceki sezona kıyasla 5 milyon tonluk bir düşüş demek.
ABD Tarım Bakanlığı Dış Tarım Servisi’nin (USDA FAS) üretime dair verileri de IGC ile örtüşür niteliktedir. Ancak 2015/16 sezonuna yönelik öngörülerde, USDA verileri yaklaşık 2 milyon ton daha fazladır. Mayıs ayı raporunda 2015/16 sezonu dünya arpa üretimi için 139,6 milyon tonluk bir öngörüde bulunan USDA, Haziran ayında bu öngörüsünü IGC gibi 1 milyon ton düşürmüştür. Ancak 138,4 milyon ton olan yeni öngörü de, her halükarda IGC öngörüsünden 2 milyon ton daha fazladır.
USDA verilerine göre 2014/15 sezonunda dünya arpa üretiminde ilk sırayı 60 milyon tonla Avrupa Birliği ülkeleri almaktadır. Avrupa Birliği ülkelerinin arpa üretiminin 2015/16 sezonunda bir miktar gerileyeceği ve 58,5 milyon ton seviyelerinde gerçekleşeceği öngörülmektedir. Tek ülke bazında en büyük üretici ise Rusya’dır. 2014/15 sezonunda 20 milyon tonluk arpa üretimi gerçekleştiren Rusya’nın, 2015/16 sezonunda 16,5 milyon ton üretim gerçekleştireceği öngörülmektedir. Rusya’yı 2014/15 sezonunda 9,4 milyon tonla Ukrayna takip etmektedir. AB ve Rusya gibi Ukrayna’da da 2015/16 sezonunda arpa üretim miktarının gerileyeceği (6 milyon ton) tahmin edilmektedir. Ukrayna’nın ardından 4. sırada alan Avustralya’da ise tam tersi bir durum söz konusu. 2014/15 sezonunda 7,9 milyon ton arpa üretimi gerçekleştiren Avustralya’nın 2015/16 sezonunda 8,6 milyon tonluk arpa üretimine ulaşacağı ve dünya üretiminde ikinci sıraya yerleşeceği öngörülmektedir. Bu ülkeleri 7,1 milyon tonla Kanada ve 7 milyon tonla Türkiye takip etmektedir. ABD ise 3,8 milyon tonluk üretimleriyle dünya üretiminde 7. sırada yer almaktadırlar. Ancak Türkiye’deki arpa üretimine ilişkin USDA verileri, Türkiye İstatistik Kurumu verileriyle tamamen örtüşmemektedir. TÜİK verileri ile USDA verileri arasında bir miktar farklılık söz konusudur.
DÜNYA ARPA TÜKETİMİ VE BAŞLICA TÜKETİCİ ÜLKELER
Dünya genelinde arpa tüketimine bakıldığında, 2013/14 sezonu hariç, son yıllarda toplam dünya tüketiminin, üretimin bir miktar üstünde seyrettiği gözlenmektedir. IGC raporuna göre; 2012/13 sezonunda 129 milyon tonluk üretime karşılık, 133 milyon tonluk tüketim gerçekleştirilmiştir. 2013/14 sezonunda 141 milyon ton civarında gerçekleşen tüketim, 2014/15 sezonunda ise 142 milyon tona yükselmiştir. Aynı dönemlerde üretim sırasıyla 145 ve 141 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Aynı şekilde 2015/16 sezonunda da tüketim miktarının üretimden daha yüksek olacağı öngörülmektedir. Ancak toplam tüketimin, önceki sezonlara kıyasla gerileyeceği öngörülmektedir. IGC’nin raporuna göre üretimdeki düşüşe paralel olarak dünya arpa tüketimi de 138 milyon tona gerileyecektir.
Önceki sezonlara ilişkin tüketim verilerinde hemen hemen IGC ile aynı rakamları açıklayan USDA, 2015/16 sezonuna ilişkin öngörüsünde, üretimde olduğu gibi tüketimde de daha yüksek rakamlara işaret etmektedir. USDA’ya göre dünya arpa üretimi 2015/16 sezonunda, bir önceki sezonda olduğu gibi 141 milyon ton civarında gerçekleşecektir.
USDA verilerine göre; üretimde olduğu gibi dünya arpa tüketiminde de en büyük pay Avrupa Birliği ülkelerine aittir. Avrupa Birliği 2011/12 ve 2014/15 sezonları arasında 51 ve 53 milyon ton arasında arpa tüketimi gerçekleştirmiştir. Ancak tek ülke bazında Rusya, dünya arpa tüketiminde ilk sırada yer almaya devam etmektedir. Rusya’nın 2014/15 sezonundaki arpa tüketim oranı 14,1 milyon tondur. Aynı sezonda Rusya’yı 9,5 milyon tonla Çin, 8 milyon tonla Suudi Arabistan, 6,4 milyon tonla Kanada ve 5,3 milyon tonla Türkiye takip etmektedir. 2015/16 sezonunda Çin ve Suudi Arabistan’ın arpa tüketiminin gerileyeceği öngörülürken, tüketimde en büyük artışın 1,3 milyon tonla Türkiye’de gerçekleşeceği öngörülmektedir.
DÜNYA ARPA TİCARETİ
IGC’nin 25 Haziran tarihli verilerine göre, son üç sezonda dünya ticaretine konu olan arpa miktarı, 19 milyon tondan 30 milyon tona yükselmiştir. Ancak 2015/16 sezonunda bu miktarın 25 milyon tona gerileyeceği öngörülmektedir.
USDA’nın dünya arpa ticarine dönük verileri ise IGC’den farklıdır. IGC gibi USDA verileri de dünya arpa ticaretinin arttığına işaret etmektedir ancak rakamlar tamamen farklıdır. USDA verilerine göre 2011/12 sezonunda 21,3 milyon ton olan dünya arpa ticareti, 2012/13 sezonunda 22,1 milyon tona; 2013/14 sezonunda 23,8 milyon tona; 2014/15 sezonunda 25,6 milyon tona ulaşmıştır. USDA’nın 2015/16 için öngördüğü ticaret miktarı ise 23,2 milyon tondur.
USDA verilerine göre 2014/15 sezonunda 25,6 milyon ton olan dünya arpa ihracatının 8,5 milyon tonunu Avrupa Birliği ülkeleri tek başına gerçekleştirmiştir. AB ülkelerini 5,5 milyon tonla Avustralya takip etmektedir. Rusya ise 5 milyon tonluk ihracat miktarıyla Avustralya’nın hemen ardından gelmektedir. Aynı sezon Rusya’yı 2,7 milyon tonla Ukrayna; 1,5 milyon tonla Arjantin ve 1,3 milyon tonla Kanada takip etmektedir. 2015/16 sezonunda AB, Rusya ve Ukrayna’nın arpa ihracat miktarlarının düşeceği, Arjantin ve Kanada’nın ihracatının ise artacağı öngörülmektedir.
Dünya arpa ithalatında ise Suudi Arabistan uzun süredir ilk sırada yer almaktadır. Ancak ülke, 2014/15 sezonunda Çin’in hemen ardından ikinci sıraya gerilemiştir. 2011/12 ve 2013/14 sezonları arasında 2,5 ve 4,8 milyon ton arasında arpa ithalatı yapan Çin, 2014/15 sezonunda büyük bir artışla 8 milyon ton arpa ithal etmiş ve dünya sıralamasında ilk sıraya yerleşmiştir. 2011/12 ve 2012/14 sezonları arasında 8,5 milyon ton dolaylarında arpa ithalatı yapan Suudi Arabistan ise 2014/15 sezonunda ise bu miktarı 6,5 milyon tona düşürmüştür. Dünya arpa ithalatında Suudi Arabistan’ı 1,5 milyon tonluk ithalatla İran; 1,3 milyon tonluk ithalatla Japonya; 900 bin tonluk ithalatla Ürdün ve 750 bin tonluk ithalatla Cezayir takip etmektedir. 2015/16 sezonunda Çin’in arpa ithalatının yaklaşık 1 milyon ton gerileyeceği ancak dünya arpa ithalatında ilk sırada kalmaya devam edeceği öngörülmektedir. Diğer ülkeler için yapılan öngörüler, 2014/15 sezonuyla hemen hemen aynı seviyelerdedir.
TÜRKİYE’DE ARPA ÜRETİMİ
Arpa Türkiye’nin neredeyse her bölgesinde üretilebilmektedir; öyle ki tarla ürünleri içinde ekiliş alanı ve üretim açısından buğdaydan sonra ikinci sırada gelmektedir. Arpa, Türkiye’nin tüm bölgelerinde yetiştirilmekle birlikte özellikle Konya, Eskişehir, Ankara ve Kırşehir başta olmak üzere Orta Anadolu Bölgesi ile Şanlıurfa, Diyarbakır ve Mardin başta olmak üzere Güneydoğu Anadolu Bölgesi, arpa yetiştiriciliği konusunda önemli iki bölgedir.
Türkiye’de arpanın ekim alanı, üretimi ve verimi yıllar itibariyle dalgalanma göstermektedir. 2004 ve 2014 yılları arasında en yüksek üretim 2006’da gerçekleşmiştir. Aynı yıllar arasında en yüksek ekim alanına 2005’te, en yüksek verim oranına ise 2013’te ulaşılmıştır.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre; 2004 yılında 36 milyon dekarlık alanda arpa ekimi yapan Türkiye, 9 milyon tonluk üretim gerçekleştirmiştir. Ekim alanı 2005 yılında son 10 yılın en yüksek seviyesi olan 36,5 milyon dekara ulaşmış, üretim de aynı dönemde 9,5 milyon tona çıkmıştır. 2006 yılında üretim 51 milyon ton artarak son 10 yılın en yüksek noktasına ulaşmıştır. Ancak sonraki yıllarda ekim alanı da, üretim miktarı da düşüş göstermiştir. Türkiye, 2013 yılında 27,2 milyon dekarlık alanda arpa ekimi yapmış ve 7,9 milyon tonluk üretim miktarında kalmıştır. 2014 yılında ise Türkiye’nin 27,8 milyon dekarlık alanda, 6 milyon tonluk üretim gerçekleştirdiği görülmektedir. Aynı yıl elde edilen verim ise dekar başına 226 kg’dır.
Türkiye’de arpadan elde edilen verimin düşük olmasının sebebi, üretimin kuru koşullarda yapılmasıdır. İklime bağlı olarak verimde bazı yıllar belirgin artışlar, bazı yıllarda belirgin azalışlar meydana gelmektedir. Ancak genel gidiş itibariyle son yıllarda verimde artış yaşanmasına ve verim miktarı 250 kg seviyesine ulaşmasına rağmen, ekim alanın daralması, üretimin önceki yıllara kıyasla düşük kalmasına neden olmaktadır.
Türkiye, arpa üretiminin hemen hemen tamamını kendi iç tüketimi için değerlendirmektedir. Türkiye’de arpa üretiminin yüzde 90’ı hayvan yemi olarak, kalan kısmı maltlık olarak bira sanayinde ve gıda endüstrisinde kullanılmaktadır. Gıda endüstrisinde kullanılan oran çok düşük olup, bira sanayinde kullanılan oran her geçen yıl artmaktadır.
TÜRKİYE’DE ARPA TİCARETİ
TÜİK’in verilerine göre, Türkiye 2005 ve 2014 yılları arasında en yüksek arpa ihracatını 500 bin tonla 2010 yılında gerçekleştirmiştir. Bu ihracat miktarının değer karşılığı ise 74,8 milyon dolardır. Türkiye’nin arpa ihracatında dalgalanmalar görülmektedir. 2011 yılında 3 bin 221 ton arpa ihraç eden Türkiye, 2012 yılında bu miktarı 100 bin tona çıkarmış; 2013 yılında ise 110 tona düşürmüştür. 2014 yılında gerçekleştirilen ihracat miktarı ise 13 bin 998 tondur. Bu ihracat miktarının değer karşılığı ise 6,4 milyon dolardır.
Türkiye’nin arpa ithalatına bakıldığında; 2013 yılında 256 bin 811 ton olan arpa ithalatının, bir sonraki sezon artış göstererek 675 bin 993 tona ulaştığı görülmektedir. İthalat, 2005 ve 2012 yılları arasında, sadece 2008 yılında 100 bin tonun üzerine çıkılmış ve 253 bin tona ulaşmış, diğer yıllarda 100 bin tonun altında kalmıştır. Türkiye’nin arpa ithalatı değer bazında incelendiğinde, en yüksek ithalat değerine 164 milyon dolarla 2014 yılında ulaşıldığı görülmektedir.