
Birol MIHCI
Ziraat Yüksek Mühendisi
Bornova Zirai Müc.Arş.
Dünya genelinde yapılan çalışmalar incelendiğinde çeltikte zarar yapan etmenler konusunda oldukça fazla çalışma yürütüldüğü görülmektedir. Buna karşın ülkemizde ise aksi bir tablo görülmekte olup oldukça az sayıda ve güncel olmayan çalışmanın bulunduğu dikkat çekmektedir. Bu makalede, ülkemizdeki çeltik alanlarında hem doğrudan hem de dolaylı olarak zararlı olan böcekleri ve bunlarla mücadele yöntemlerini inceleyeceğiz.
Hakan ÖRNEK
Ziraat Yüksek Mühendisi-Toksikolog
Bornova Zirai Müc.Arş.Ens.
Çeltik, gelişen dünyanın en önemli tahılı olup insan beslenmesinde enerji arzının %20’sini sağlamaktadır (Juliano, 1991; FAO, 2004). Dünya nüfusunun yaklaşık yarıdan fazlasının besin kaynağı olarak yararlandığı çeltik önemli ürünlerden birisidir. Dünya genelindeki nüfus artış hızı bu oranda devam ettiği takdirde 2030 yılında talebi karşılamak için çeltik üretiminin tüm dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de % 50 oranında artırılması gerekmektedir. Çeltik üretimi bakımından dünyada önde gelen ülkeler; Çin, Hindistan, Endonezya, Bangladeş ve Vietnam’dır.
Erkan YILMAZ
Ziraat Yüksek Mühendisi
Bornova Zirai Müc.Arş.Ens.
Çeltik, bileşiminde %5-10 arasında protein bulundurmasına karşın beslenme için gerekli amino asitlerce zengin olması nedeniyle insan beslenmesinde buğdaydan sonra en çok kullanılan üründür (Anonim, 2009). Üretim aşamasından sonra hasat ile elde edilen ilk ürüne ‘çeltik’ adı verilirken, yalnız kavuzları soyulmuş, fakat parlatma işlemi görmemiş taneye ticari işlemlerde ‘kahverengi pirinç’ veya ‘kargo’ adı verilir. Kabukları soyulmuş ve parlatma işlemi yapılmış nihai ürüne ise ‘pirinç’ denilir ( Hekimoğlu ve Altındeğer, 2019). Dünyada 2015 yılında 750 milyon ton, Türkiye’de ise 920 bin ton çeltik üretilmiştir. Üretimimiz 2002 yılında 360 bin ton iken, 2019 yılında 1.000.000 tona ulaşmıştır. Ülkemizde 2019 yılı verilerine göre 153.982.130 dekar tahıl ekim alanının 1.264.190 dekarlık alanında çeltik ekimi yapılmaktadır. Türkiye’de ise çeltik üreticisi illerin başında Edirne, Samsun, Balıkesir, Çanakkale, Çorum ve Sinop illeri gelmektedir.
Dünya genelinde yapılan çalışmalar incelendiğinde çeltikte zarar yapan etmenler konusunda oldukça fazla çalışma yürütüldüğü görülmektedir. Buna karşın ülkemizde ise aksi bir tablo görülmekte olup oldukça az sayıda ve güncel olmayan çalışmanın bulunduğu dikkat çekmektedir. Çeltik alanlarında ürün kalitesini ve miktarını etkileyen birçok biyotik etmen mevcuttur. Bu etmenler içerisinde arthropodlar, funguslar, yabancı otlar ve nematodlar bulunmaktadır (Anonim, 2009). Arthropodlar çeltikte ürün kaybına neden olan zararlı grubu içerisinde önemli bir kısmı kapsamaktadır. Dünyada 100’den fazla çeltik zararlısı böcek türü belirlenmiştir. Bunlardan 20 tanesi doğrudan; diğer türler ise hastalık etmenlerinin yayılmasında oynadıkları rol nedeni ile dolaylı zarar yapmaktadır ( Ane and Hussain, 2015). Ülkemizdeki çeltik alanlarında hem doğrudan hem de dolaylı olarak zararlı olan böcekler ve mücadele yöntemleri şunlardır:
1)Çayır Sineği [Tipula orientalis Laskchewitz (Diptera:Tipulidae)]:
Tanımı, Yaşayışı, Zararı ve Mücadele Yöntemleri:
Şekil 1. Çayır sineği ergini
Erginler, 5 cm kanat açıklığına sahip ve boyları 2,5 cm’dir. İri vücutları, uzun bacakları ve yavaş uçuşlarıyla kolayca tanınırlar (Şekil 1). Çayır sinekleri genel olarak akarsu kenarları, çayır, orman, nemli ve gölgeli yelerde bulunmaktadırlar. Erginlerin bıraktığı yumurta sayısı genellikle 200-300 adettir. Larvalar, sucul, yarı sucul ya da bütünüyle karada yaşamaktadırlar. Çayır sineği larvaları, fide gelişme döneminde görülmekte ve zararı bitkilerin sürgünlerinin toprak üzerinden ya da altından keserek koparılması şeklinde olmaktadır. Bu böceğin larvaları, çeltik alanlarında % 10-15 düzeyinde verim kaybına neden olmaktadır. Tava usulü ve salma sulama yöntemi kullanılan çeltik alanlarında larvalar için uygun ortam oluştuğundan zarar oranı artmaktadır. Zararlı ile kimyasal mücadele uygulanmamakta olup kültürel önlemler uygulanmaktadır. Kültürel önlemler arasında ekim nöbeti uygulanması, ekim öncesi toprak işleme ile yabancı otlarla mücadele, zararlının yumurta bırakma döneminde sulamanın durdurulması zararlının hayat döngüsü üzerine kısıtlayıcı faktörler olup çeltikteki zararı en az düzeye indirmede etkili olmaktadır (Anonim, 2017).
2) Tepegöz (Triops cancriformis (Bosc.) (Crustacea: Triopsidae):
Tanımı, Yaşayışı, Zararı ve Mücadele Yöntemleri:
Şekil 2.Tepegöz ergini
Tepegözün genel görünümü, baş kısmını ve bacaklarını da kaplayan yassı bir kalkan biçimindedir. Ergin zeytin grisi renkte ve vücut levha şeklinde pullarla kaplıdır (Şekil 2). Ergin dişinin yumurta bırakması sıcaklığa, toprak karakterine ve çeltik tavalarına su basmasına göre değişmektedir. Yumurtalar portakal renginde olup, keseler içerisinde bulunur. Takip eden ilkbaharda tarlalara su verilince açılır, yılda bir veya daha fazla döl verebilir. Tepegözün ergin ve larvaları çeltiğin çimlenme döneminde mandibulaları ile taneleri taşıyıp, çimlenen tanelerin toprağa tutunup köklenmesine engel olmakta, çimlenmiş olanların tepelerini kopararak gelişmeyi durdurup tavaların bozulmasına sebebiyet vermektedir. Larvalar ilkbaharda yaprak ve sürgünleri yiyerek çeltiğe büyük oranda zarar vermektedirler. Ayrıca çeltik tarlalarındaki sivrisinek larvaları ve yumurtaları ile de beslenmektedir. Zararlının kimyasal mücadelesi ruhsatlı insektisitlerle yapılmaktadır. Tepegözle en iyi mücadele yöntemi kültürel önlemler olup; bunlardan birisi olan çimlenme sırasında tavaların suyunun kesilmesi ile sonrasında kuru kalan alanlarda güneşli sıcak hava teması tepegözü öldürmektedir (Anonim , 2008) .
3) Çeltik Sap Tırtılı (Chilo suppressalis Walk.) (Lepidoptera: Crambidae):
Tanımı, Yaşayışı, Zararı ve Mücadele Yöntemleri:
Şekil 3. Chilo suppressalis ergini
Çeltik sap tırtılı Asya ve Pasifik’ten Orta Doğu ve Avrupa’ya yayılan önemli bir pirinç zararlısıdır (Khan et al, 1991). Erginler kahverengimsi sarı renktedir ve her bir ön kanadın kenarında gümüşi pullar ve 7- 8 küçük siyah nokta dizisi vardır (Şekil 3). Ön kanatlar arka kanatlardan daha koyudur. Larvaların büyük, parlak kahverengi veya turuncu bir kafası vardır, vücut rengi açık kahverengi veya pembedir (Şekil 4). Tarlalarda larvalar çeltik bitkisi sapları içinde galeriler açarak sapların kurumasına, tanelerin boş olmasına ve başakların beyazımsı bir renk almasına neden olur. Buna akbaşak ismi verilir. Zararlıya karşı biyolojik, biyoteknik, kimyasal mücadele ve kültürel önlemler kullanılmaktadır. Bu böceğe karşı uygun zamanlarda çeltik alanlarının sürülmesi, temiz tarlalara dikim veya ekim yapılması; ayrıca hasatta bitkileri mümkün olduğu oranda dipten kesmek ve münavebeye başvurmak uygulanacak kültürel önlemler arasında yer almaktadır. Zararlının birçok doğal düşmanı olduğu için biyolojik mücadelede etkili olmaktadır. Ayrıca zararlının erginlerini yakalamak için ışık tuzakları ve feromon tuzakları kullanılması popülasyonu düşürmede başarı sağlayan biyoteknik mücadele yöntemleri arasında yer almaktadır (Lodos, 1981).
4) Çekirgeler:
Tanımı, Yaşayışı, Zararı ve Mücadele Yöntemleri:
Şekil 4. Chilo suppressalis larvası
Çekirgeler genel olarak bitkilerle beslenir fakat bazı türleri omnivor olup hayvansal dokularla da beslenirler. Yumurtalarını yüksük içine gruplar halinde veya tek tek bırakırlar. Yüksüklerin şekilleri türlere göre değişiklik gösterir. Bitkileri yemek, sapları kesmek suretiyle zarar yaparlar. Özellikle genç bitkilerde zarar çok yüksek olmaktadır. Çok yıllık bitkilerin yeni sürgün ve filizlerini, yaprak ve çiçeklerini, hatta tane ve meyvelerini yemek suretiyle ekonomik düzeyde zarar yaparlar. Yoğunlukları yüksek olduğu zaman zarar oranı da artmaktadır. Epidemi yaptığı yıl ve yerlerde %100’e varan oranlarda zarara neden olabilmektedir.
Bunun yanında, bazı çekirgelerin virüs vektörü olduğu bilinmektedir. İtalyan çekirgesi (Şekil 5) ve Yeşil çekirge (Şekil 6) türleri ülkemizde bütün bölgelerde yaygın olarak bulunmaktadır. Çekirgelere karşı kimyasal, biyolojik mücadele yöntemleri ve kültürel önlemler uygulanmaktadır. Zararlı çekirgelere karşı kimyasal mücadeleye karar vermeden önce, çekirge ile bulaşık alanlarda nimf ve ergin sürveyleri yapılmalıdır. Nimf sürveyinde yoğunluk atrap yöntemi ile belirlenir. Herhangi bir bulaşık alanın 10 farklı yerinde, her adımda bir defa olmak üzere 10’ar defa atrap sallanır. Her 10 atrap sallandıktan sonra zararlı türlere ait olan bütün nimfler sayılır. Bu alanlarda 4.-5. dönem nimfler bulunuyorsa, sayım esnasında bunlar görüldükçe kaydedilir. Sayım, 10 ayrı yerde yapılır ve sonuçlar toplanarak 100 atraptaki toplam nimf sayısı bulunur. Bu toplam içinde 4.-5. dönem nimf sayısı bulunur. Elde edilen bulgular çekirge yoğunluğu değerlendirme skalasında verilen değerlerle karşılaştırılarak çekirge yoğunluğunun önemli olup olmadığına karar verilir ve ilaçlamaya geçilir. Çekirgelerin doğal düşmanları arasında özellikle kuşlar önemli olduğu için; onların korunması, çoğalması ve desteklenmesi için tedbirler alınmalıdır. Çekirgelere karşı kültürel önlemler arasında tarlanın sürülmesi ile toprak yüzeyine çıkan yumurtaların güneşli havada yüksek sıcaklığa maruz bırakılarak ölmesi çekirge popülasyonlarını düşürmekte etkili olmaktadır.
Kaynakça:
Lodos, N., 1981. Türkiye’de bulunmayan önemli bir çeltik zararlısı Chilo suppressalis (Walk.) (Lepidoptera, Crambidae) Türkiye Bitki Koruma Dergisi Cilt (Vol.):5 No:4
Khan Z.R., Lıtsınger J.A., Barrıon A.T., Vıllanueva F.F.D., Fer-Nandez N.J., Taylo L.D. 1991 - World bibliography of rice stemborers. - IRRI, p 415.
Juliano, B.,O., 1991. Rice in human nutrition. FAO Rome (in press).
FAO, 2004. Protein quality evaluation. FAO:Rome
Anonim, 2008. Zirai Mücadele Teknik Talimatları. T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı. Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü. Bitki Sağlığı Araştırmaları Daire Başkanlığı. Cilt :1 s:154.
Anonim, 2009. T.C.Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Çeltik Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele El Kitabı, Ankara 40 s
Ane N. U. and Hussain M., 2015. Diversity of insect pests in major rice growing areas of the World.JEZS 2016; 4(1): 36-41
Anonim, 2017. T.C.Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Çeltik Entegre Mücadele Teknik Talimatı , Ankara 84 s
Hekimoğlu, B.,Altındeğer, M.,2019.Çeltik Sektör Raporu ve Çözüm Önerileri. Samsun 39 s.