Dünya değişiyor. Ukrayna’daki savaş, yalnızca Karadeniz tahıl piyasasının değil, aynı zamanda küresel piyasanın işleyişini de önemli ölçüde yeniden düzenliyor. Örneğin, küresel tahıl piyasası daha önce Odesa limanında elektriğin varlığı veya yokluğu gibi bir tahıl fiyatlandırma faktörü ile karşılaşmamıştı. 

Piyasa, savaş faktörünü zaten fiyatlandırmış ve Ukrayna’daki olaylara çok daha az tepki veriyor gibiydi. Ancak geçtiğimiz aralık ayı ortasında bunun böyle olmadığını gördük. Ukrayna’nın güneyine yönelik füze saldırıları, tahıl fiyatlarını yeniden etkileyerek, Karadeniz bölgesinin küresel tahıl piyasası için önemini bir kez daha teyit etti.

Ukrayna’nın aralık ayı tahıl ihracatı kabaca kasım ayı kadar gerçekleşti. Aralık ayının ilk yarısında tahıl koridorundan 1,65 milyon ton tarım ürünü taşıyan 57 gemi gönderildi. Aralıkta toplam tahıl ihracatının 3-3,5 milyon ton veya ekim ayındaki rekor 4,1 milyon tonun biraz altında olması muhtemel.

14 Aralık itibariyle Ukrayna, elindeki tahmini ihraç edilebilir buğday arzının yaklaşık %60’ını yurt dışına gönderdi. Bununla birlikte, Aralık 2022-Mart 2023 döneminde buğday ihracatı 5-5,5 milyon tona ulaşabilir. İç pazar, özellikle yüksek kaliteli buğday (% 12,5 protein) için arzdaki düşüşün ve fiyatlardaki artışın ilk işaretlerine tanık oluyor. Artık çiftçiler, yüksek kurutma ve depolama maliyetleri nedeniyle önce mısır satmayı tercih ediyor. Tahıl koridoru yoluyla yapılan sevkiyatlarda mısırın payı giderek artıyor ve bu eğilim daha da artacak.

Ukrayna’nın mısır ihracat potansiyeli, buğdayınkinden çok daha belirsiz durumda. Daha küçük bir mısır hasadına rağmen, yüksek devir stokları, ihracat potansiyelini 25-27 milyon tona kadar artırıyor ve bunun şimdiye kadar sadece %30’u yurt dışına sevk edildi.

UkrAgroConsult ve ABD Tarım Bakanlığı’nın (USDA) rakamları karşılaştırıldığında, bir tarafta Ukrayna mısırının büyük ihracat potansiyeli, diğer tarafta ise önemli belirsizlikler olduğu net bir şekilde görülüyor. Ukrayna’nın mısır ihracatına ilişkin Aralık 2022 USDA’nın tahmini yalnızca 17 milyon tondu. Muhtemelen USDA, tahıl koridorunun çok daha büyük risklerini değerlendirdi. Yurt içi mısır tüketiminin de yüksek seviyelerde olduğunu hatırlatmakta fayda var.

Aralık ayı ortasına kadar 7-8 milyon ton kadar mısır, hava koşulları ve yüksek hasat maliyetleri nedeniyle hasat edilmeden tarlalarda kaldı. Bu alanlar 2023’ün başlarında hasat edilecek olduğundan, Aralık-Ağustos dönemi için ihraç edilebilir mısır arzının 17-19 milyon ton olduğu tahmin ediliyor. Ancak karşımıza şöyle bir soru çıkıyor: Böyle bir hacimle başa çıkmak için yeterli lojistik kapasite var mı?

Ağustos-Kasım 2022 verileri, mısır ihracatının aylık 2,2-2,5 milyon ton seviyesinde olduğunu gösteriyor. Mısır sevkiyatları, yağlı tohumlar gibi daha yüksek kârlı diğer emtiaların ihracatıyla rekabet baskısı altındaydı. Yukarıda belirtilen ihracat oranları ayda 2,2-2,5 milyon ton seviyesinde sabit kalırsa, önümüzdeki 7-8 ay için mısır ihracatı 17-19 ton seviyelerine ulaşabilir. Yüksek ihracatın bir diğer ön koşulu, aylık ihracatın yaklaşık yarısını oluşturan tahıl koridorunun istikrarlı bir şekilde işlemesi. Aksi takdirde eldeki mısırın bir kısmı gelecek sezona devredebilir.

Aralık ayında tahıl koridorunun işleyişi gelecek için endişe uyandırdı. 14 Aralık itibariyle 80’den fazla gemi İstanbul Boğazı’nda denetim için bekliyordu. Çoğu Karadeniz’e girmek için sıraya giren bu gemilere tahıl yüklemelerinin önümüzdeki 2-4 hafta içinde çok yavaş olacağını öngörebiliriz. Günde yaklaşık 12 geminin denetlenmesi gerekirken, sadece 3 tanesi denetleniyor.

Ukrayna limanlarındaki elektrik kesintileri de tahıl yükleme hızını yavaşlatıyor. Ancak liman ve kurtarma hizmetleri sayesinde liman işletmesindeki kesintiler kısa olmakta ve İstanbul Boğazı’ndaki denetimlere göre çok daha az şikayete neden oluyor.

KARADENİZ’E ALTERNATİF İHRACAT YOLLARI 

Ancak alternatif ihracat noktalarının giderek daha verimli hale gelmesiyle Ukrayna’nın tarımsal ihracatı giderek artıyor. Ukrayna, Tuna nehrinde konuşlu limanlar üzerinden, demiryolu ve karayoluyla 3-3,5 milyon ton ihracat yapabilecek konuma geldi. Fakat bu alternatif yollarla yapılan ihracat genel olarak Karadeniz limanlarına göre daha maliyetli. Bununla birlikte, teslim edilen tahıl için ödemelerde daha az gecikme olması ve 100-500 tonluk küçük sevkiyatların yapılabilmesi, alternatif koridorlar yoluyla sevkiyatlarda daha adil kâr marjları sağlıyor. Ukrayna’nın batı ve orta bölgelerindeki çiftçiler için batı sınırlarından ihracat yapmak, tahılı demiryolu ve karayoluyla Karadeniz limanlarına ulaştırmaktan daha kârlı.

Ukrayna tahıl piyasası savaşın sonunu dört gözle bekliyor. Aynı zamanda, piyasa kendisini aktif olarak yeni duruma adapte ediyor. 2022/23 sezonunun ikinci yarısında (buğday için Ocak-Haziran ve mısır için Ocak-Ağustos) toplam tahıl ihracatı 23 milyon tona ulaşabilir. Eğer bu gerçekleşirse, yerel tahıl stokları azalacak, bu da yakın vadede buğday ve Mayıs-Haziran dönemi için mısırda yurt içi fiyatlarının yukarı yönlü destekleyecektir.

Yurt içi tahıl fiyatlarının ve kârlarının artması, 2023 tahıl üretimi için önemli. Çatışmalar, daha çok geleneksel olarak başlıca buğday bölgeleri olan Ukrayna’nın doğu ve güneyinde gerçekleşiyor. Yüksek riskler şimdiden kışlık buğday alanını geçen yıla göre yüzde 35 azalışla 4 milyon hektara düşürdü. Buğday fiyatlarındaki artış, batı ve orta bölgelerdeki çiftçileri buğday alanlarını genişletmeye ve Ukrayna’nın doğu ve güney bölgelerinde azalan üretim boşluğunu doldurmaya teşvik etmekte çok geç kaldı. 2023 buğday hasadı hem iç talebi hem de ihracat ihtiyacını karşılamaya yetecek. Ancak buğday ihracatının geçen yıllara göre azalmasıyla Ukrayna’nın yerini alternatif tedarikçiler alacak.

Şimdi çiftçiler 2023 mısır alanları ve üretimine karar veriyor, 2023 baharı için mısır ekim alanlarının ne kadar olacağı değerlendiriliyor. Ülkede ana mısır üreten bölgeler askerî risklerden uzak durumda. Çiftçilerin ekim alanı dağılımı konusundaki niyetleri, ürün kârlılığına göre belirlenir. Düşük mısır fiyatları, hasat edilmeden bırakılan tarlaların eşi benzeri görülmemiş bir paya sahip olmasına şimdiden katkıda bulundu Bu da hasat edilmemiş alanların ilkbaharda ekime uygun şekilde hazırlanmayacağı anlamına geliyor.

UkrAgroConsult olarak 2023 hasadı için mısır ekiliş alanlarında kesinti ihtimalini dışarda tutmuyoruz. Toplam mısır ekim alanını, önümüzdeki 2-3 aydaki mısır fiyatları/marjları belirleyecek. Bazı alanların ekilmeden bırakılabilieceğini de burada zikretmemiz gerekiyor. Ukrayna’da geleneksel olarak yetiştirilen başlıca bahar bitkileri arpa, mısır, ayçiçeği ve soya fasulyesidir.

İlkbaharda arpa ekiminin çekiciliği, düşük maliyetli teknolojisinde ve hızlı yatırım geri dönüşünde (ekimden hasata ve pazarlamaya kadar 4 ay) yatıyor.  Ancak 2023/24 sezonunda ihracatçılar yeni pazar arayışlarını yoğunlaştırmak zorunda kalacak. 2015 yılından bu yana Ukrayna, Çin’e artan oranda arpa ihraç ediyor. Ancak Ukrayna arpasının yerini, örneğin Suudi Arabistan pazarında olduğu gibi Rus arpası alıyor. Ve Ukrayna’nın kaybettiği pazarlara tekrar geri dönmesi kolay olmayacak. Aynı zamanda, Çin dahil Güneydoğu Asya’daki ithalatçı ülkelere şu an İstanbul Boğazı›ndaki uzun kuyruklarda bekleyen büyük gemilerle sevkiyat yapılabiliyor. Bu da savaş risklerini, teslimat şartları ihlallerini artırıyor ve lojistik planlarını daha karmaşık hale getiriyor. 

Avrupa’nın mısır talebi yüksek ve bu, çiftçilerin/tüccarların mısırı deniz yoluyla veya demiryolu/karayoluyla göndermek için nakliye alternatifi imkanı tanıyor. Ancak, Avrupa’da mısır üretimi 2023’te toparlanırsa, Avrupa fiyatlarının düşme riski bulunuyor. Mısırda yüksek verim, ancak pahalı tarım teknolojilerinin kullanılmasıyla elde edilebiliyor. Bu tür teknolojilerin ise 2023’te Ukrayna’da mevcudiyeti son derece sorgulanabilir durumda. Düşük mısır fiyatları/marjları, çiftçileri iflasın eşiğine getirebilir.

Kuşkusuz, küçük alanlara iç talebi iyi olan niş ürünler ekilecek. Ana alanlara yağlı tohumlar ekilecek. 2022’de en kârlı ürün ayçiçeğiydi. Yerli petrol üreticileri ile ihracatçılarından gelen talep güçlüydü ve geçen sene rekor düzeyde ayçiçeği ihracatı gerçekleşti. Soya fasulyesi ve kolza tohumu yağları ve küspeleri de Avrupa pazarından istikrarlı bir talep görüyor. Aslında, çiftçilerin 2022’deki ekim ve hasat kampanyalarını finanse etmesine olanak sağlayan faktör, yağlı tohumlardaki yüksek kârlardır. Kışlık kolza alanı, kışlık tahıl alanına kıyasla çok daha az azaldı ve bu da çiftçilerin önümüzdeki baharda yağlı tohum alanlarını genişletme niyetini teyit ediyor.

Sonuç olarak, 2023’te Ukrayna tarımında karşımızda şöyle bir tablo var: 

  yağlı tohum ekilişlerinde artış,

  tarımsal üretimde ileri teknoloji uygulamalarından maliyet azaltma stratejisine geçiş,

  hava faktörü, ekiliş dağılımında mahsul kârlılığı lehine şimdiye dek o kadar önemli değil,

  uzun vadeli stratejiler yerine sadece kısa vadeli adımlar.