İbrahim Oğuz
Kıdemli Tarım Uzmanı
Frankfurt School of Finance & Management Turkey

Mısır’da rüyalarla yapılan buğday tahminlerinden, günümüzde milyonlarca veriyi analiz eden algoritmalara...Yapay zeka, buğday fiyatlarını gerçekten öngörebilir mi? Bunu herkes yapabilirse serbest piyasa nasıl değişir? Peki bu güç kimin elinde olacak? Herkes eşit mi faydalanacak, yoksa yeni bir zengin-fakir uçurumu mu doğacak?

İnsan kendini bildi bileli geleceği tahmin etmek istemiştir. Mısır tarihi incelendiğinde kahinlerin devlet yönetiminde ve kararlarında ne kadar etkili olduğunu biliyoruz. Mısır hükümdarı firavun King Djoser gece uykusunda bir rüya görür ve gördüğü rüyayı o dönemin kahinlerinin yorumlanmasını ister. Kahinler, kralın gördüğü rüyayı tatmin edici yorumlamakta anlaşamazlar. Bu durum, Mısır’ın yönetiminde büyük etkisi olur. O dönemde zindanda cezasını çeken Hz. Yusuf, kralın rüyasını yorumlar. Hz. Yusuf’a göre ülkede 7 yıl bolluk, 7 yıl kıtlık yaşanacaktır. Mısırda yaşanan hikayeye göre bolluk döneminde buğday stoklanarak kıtlık döneminde varlığını sürdürebilmiştir.

Günümüzde birçok insan geleceğini fal bakarak, gördüğü rüyaları yorumlayarak veya yıldızların konumuna bakarak tahmin etmek istemektedir. İktisatçılar ve İstatistikçiler belli datalar kullanarak geçmiş verilerden yola çıkarak ve bazı varsayımlar ile ekonomik tahminler yapmaktadırlar.  Ekonomistler en sansasyonel ve doğru tahmin edebilmenin rekabeti içindedirler. Paranın sihirbazı olarak görülen emperyal büyücü George Soros, finansal piyasalar için “Yeni Paradigma” kitabında geleceği doğru tahmin etmenin önemini anlatmaktadır. Microsoft AI’nin CEO’su Mustafa Süleyman, “Yaklaşan Dalga” Kitabında yapay zekanın dünyayı ve insanlığı nasıl dönüştüreceğini çarpıcı bir şekilde anlatmaktadır. 

Size şu soruyu sorsak cevabınız ne olur? Yapay zeka buğday fiyatlarını belirleyebilir mi? ‘Evet’ veya ‘hayır’ şeklinde cevap verebilirsiniz. En azından hepimiz yaptığımız iş ile ilgili doğru tahminler yapacak yapay zeka verilerine ulaşmak isteriz. Örneğin; çiftçilik yapıyorsunuz. ‘Her yıl hangi ürünü ekersem nasıl bir fiyat oluşur’ diye düşünüyorsunuzdur. Ya da tarımsal ürün tüccarı veya işleyicisisiniz veya Borsada kağıt takip ediyorsunuzdur. Hangi tarihte ürün/kağıt fiyatlarının nasıl dalgalanacağını doğru tahmin etmek, doğru zamanda alıp en kârlı zamanda satmak istemez misiniz? Tüm bunları bugün tecrübeleriniz ile yaparken, çok çok yakın gelecekte milyonlarca veriyi analiz edip size bir sonuç gösterecek çok daha gerçekçi veriye ulaşmak istemez misiniz? Hepimiz böyle bir derin bilginin elimizde olmasını isteriz, isteyeceğiz de.

‘Yapay zeka’, ‘derin öğrenme’ veya ‘makine aklı’ ne derseniz deyin bundan sonraki tüm ekonomik, sosyal ve kültürel hayatımızı derinden etkileyeceği bir döneme girmiş bulunuyoruz. Şimdiden dünyayı şekillendirecek olaylara namzet duruyor.  Makine aklı ile çok yakın gelecekte neler yapabileceğimiz her yerde tartışıladursun yapay zeka, algoritmaları ile geleceği doğru tahmin edebilir mi? Örneğin tarımsal emtia fiyatları doğru tahmin edilebilir mi? Doğru tahmin edebilmesinin koşulları nelerdir? İnsanları/şirketleri bir gecede zengin ya da fakir edebilecek bilgilere söz konusu algoritma hesaplamaları ile herkes ulaşabilir mi tartışalım istedim.

Peki yapay zeka bu konuda neler yapacak? Biraz teknik bilgiler olacaktır ama bugün istatistik biliminin kullandığı Üssel Hareketli Ortalama (EMA), Göreceli Güç Endeksi (RSI), Bollinger Bantları, Fibonacci Geri Çekilmesi, Stokastik Osilatör, Ortalama Yön Endeksi gibi göstergeleri daha hassas değerlendireceği umulmaktadır. Tüm bunların yanında tahminleme sektörünün çok daha ileri boyutlara varması muhtemel gözükmektedir. Örneğin gelecek yıl iklim verileri tahmininden yola çıkarak buğday rekoltesinde bir dalgalanma yaşanıp yaşanmayacağını; yaşanma olasılığı yüzdesini gösterecektir. Pamukta arz-talep daralması ya da fiyat değişikliğinin dane mısır üretimi üzerine etkilerini ve dünya mısır fiyatlarına etkileri daha net hesaplayabilecektir. Bu tür kırılımları hassas ölçen makine aklının ürün fiyatını doğru tahmin etmesi büyük olasılıkla gerçekleşecektir.  

Tarımsal emtialarda fiyat oluşumu yüzlerce doğal değişkenlerini (iklim, toprak, canlı) belirleyebildiği, milyonlarca insanın iradesi ve üretim kültürü ile oluşan sonucu doğru tahmin etmesi ne kadar olası olacaktır diye düşünebilirsiniz. Yani yapay zeka hem iklimsel tahminleri, ürünler özelinde verimliliklere olan etkisini analiz edecek, hem de milyonlarca üretici ve paydaşlarının yönelimlerini okuyup ölçebilecek midir? İnsan kendi zekası ile yarattığı makine aklı bulut teknolojileri, 6G internet altyapıları ile insandan daha üstün ve hızlı veri işleme özelliği sayesinde daha sağlıklı sonuçlar veremeyeceğini hangimiz savunabiliriz?

Peki burada tarımsal emtiada fiyat oluşumlarını konuşuyorsak, eksik olan bir kavram yok mu? Piyasa dediğimiz mekanizma, içinde bir miktar manipülasyonu da içermektedir.  Manipülasyon yoksa serbest piyasa ekonomisinde fiyat dalgalanması neye göre oluşacaktır? “Yapay zeka manipülasyonları da mı okuyacak? Yoksa manipülasyonların oluşmasına aracı mı olacaktır?” sorusunun cevabını şimdilik ben öngöremiyorum. Sorun şu ki; birimiz geleceği biliyorsak herkes de bilecektir. Birinin önceden bildiğini herkesin bilmesi ekonominin yani fiyat oluşumunun tabiatına aykırı durmaktadır. O zaman yapay zekanın nimetlerinden herkes faydalanamayacak mıdır?  Eğer herkes faydalanamayacaksa faydalanan zenginleşecek, diğer kalabalık güruh fakirleşecek mi? Tüm bu sorular ortada durmaktadır.

Yapay zeka her şeyi bilip, geleceği de tahmin edecekse insanın dâhisi, normal zekalısı, okuyanı, okumayanı herkesi eşit hale mi getirecektir? Eşit olursak daha mı mutlu oluruz? Konuşmak, yazmak da mı anlamsızlaşacak? Bilemiyorum.

Bu makaleye yazmaya başladığım 2025 yılında yapay zekada devrimler oldu. Çin Halk Cumhuriyeti yeni yapay zekası DeepSeek, Amerikan teknoloji hisselerini bir gecede milyarlarca dolar zarar ettirdi. Teknoloji hisselerinin çöküşü Japon çip firmalarını da olumsuz etkiledi.  Sosyal medya sayfalarında yapay zeka ile borsalarda “al-sat sinyalleri” almak ister misiniz şeklinde linkleri gelmeye başladı. Sanırım her şey umduğumuzdan daha hızlı ve belirsizlikler içeren yapıya dönüşecek. 

Kanımca, yapay zeka kullanarak gelecek tahminleri, özellikle buğday dahil tarımsal emtia fiyat oluşumları tahminleri mümkün olacak ama bu çok değerli verileri, kapalı sistem yapay zeka geliştirecekler elde edecek. Şimdilik bu devasa yazılım dünyası data toplama dönemini büyüleyici cümleler ile bizleri içeri davet etmektedirler. Yirmi birinci yüzyılın “yapay Hazreti Yusufları” kıtlık mı bolluk mu getirecek? Savaşları mı körükleyecek? Barışı mı tesis edecek? Adaletsiz zenginleşmenin önünü mü açacak? Gelir adaleti mi sağlayacak? Firmaları, ülkeleri iflasa mı sürükleyecek? Geleceğimizi vahşi kapitalizmin dahi çocuklarının yarattığı devasa yazılım dünyasının hegemonyasına ve insafına mı teslim edecek bekleyip göreceğiz. Doğal insan zekası, “yapay makine zekasının” getireceği tehlikeleri ve etik yıkımları görüyor ve tartışıyordur.