Bugün dünyayı besleyen 5-6 önemli bitkisel üründen birisi olan soyanın anavatanı Çin, Kore ve Japonya gibi Uzakdoğu ülkeleridir. Ancak 20. yüzyıl itibariyle dünyanın başka yerlerinde de değer kazanan soyanın soya tarımı, günümüzde en çok ABD'de gelişmiştir. USDA verilerine göre 2014/15 sezonunda 319,3 milyon ton olan dünya soya üretiminin 108 milyon tonluk önemli bir kısmı (% 33,8) ABD tarafından gerçekleştirilmiştir. ABD’den sonra ikinci büyük üretici Brezilya’dır. Aynı sezonda Brezilya 94,5 milyon tonluk soya üretimi gerçekleştirmiştir. 2014/15 sezonu verilerine göre dünya soya üretiminde ABD ve Brezilya’yı 60,8 milyon tonla Arjantin ve 12,3 milyon tonla Çin takip etmektedir.
Baklagiller familyasından olan soyanın anavatanı Çin, Kore ve Japonya gibi Uzakdoğu ülkeleridir. Dünyanın başka yerlerine de dağılıp değer kazanması 20. yüzyılı bulmuştur. Genel itibariyle soya bitkisi, farklı iklim bölgelerine uyumludur ve dünyanın pek çok yerinde başarıyla yetişmektedir. Ancak en iyi verim, Mayıs-Eylül ayları arasında sıcaklığın 25 °C olduğu iklimlerde alınmaktadır. 18 °C’nin altındaki ve 40 °C’nin üstündeki sıcaklıklar, soyanın gelişimini olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bir baklagil bitkisi olarak soyanın toprağa azot kazandırarak kendisinden sonra ekilecek olan ürünlerde verimi arttırdığı ve gübre tasarrufu sağladığı da belirtilmektedir. Bu yüzden soya, ekim nöbeti için de en uygun bitkilerden birisi olarak nitelendirilmektedir. Bugün dünyayı besleyen 5-6 önemli bitkisel üründen birisi olan soya, % 18-20 oranında yağ, % 40-45 oranında protein, % 30 karbonhidrat ve % 5 oranında mineral, çok sayıda vitamin ve değerli aminoasitler içermektedir. Tohumlarından sıvı yağ ve margarin halinde kullanılan yemeklik bir yağ çıkarılır. Yağı çıkarıldıktan sonra kalan soya unu-küspesi de, besleyiciliği ve içerdiği zengin protein nedeniyle gıda sanayinde bolca kullanılmaktadır. Ayrıca soya küspesi hayvan yemi için de önemli bir kaynaktır.
DÜNYA SOYA ÜRETİMİ VE ÜRETİCİ ÜLKELER Yukarıda da genel hatlarıyla bahsedildiği gibi soya fasulyesi, 5000 yıl önce Doğu Asya ovalarında keşfedilmiş olup genetik orijin merkezi Çin ve Mançurya'dır. 11. ve 17. yüzyıllar arasında Doğu Çin'de yetiştirilmeye başlanan soya bitkisi zamanla Kore, Japonya, Vietnam, Filipinler, Tayland, Malezya, Nepal ve Hindistan'a yayılmıştır. 17. yüzyılın başında Avrupa'ya getirilmişse de verimli olarak yetiştirilememiştir. 1804'te ABD sınırlarında yetiştirilmeye başlanmıştır. 1919-1924 yılları arasında ABD'de 8 eyalette birden soya ekimi yapılmış ve zamanla ekim alanı 26 eyalete çıkmıştır. Günümüzde de soya tarımı en çok ABD'de gelişmiştir. Uluslararası Tahıl Konseyi IGC’nin 27 Ağustos 2015 tarihli son raporuna göre dünya genelinde üretilen toplam soya miktarı 300 milyon tonu geçmiştir. IGC verilerine göre 2012/13 sezonunda 272 milyon ton olan dünya soya üretimi, 2013/14 sezonunda 285 milyon tona ulaşmıştır. 2014/15 sezonunda üretimin 322 milyon tona yükseldiğini tahmin eden IGC, 2015/16 sezonunda üretimin bir miktar gerileyerek 318 milyon tona düşeceğini öngörmektedir. Bugün dünyanın önde gelen soya üreticisi olan ABD’nin Dış Tarım Servisi’nin (USDA FAS) verileri de IGC ile paralellik sergilemekle birlikte bir miktar farklılık göstermektedir. USDA verilerine göre 2011/12 sezonunda 240,4 milyon ton olan dünya soya üretimi, 2012/13 sezonunda 268,8 milyon tona, 2013/14 sezonunda 283,2 milyon tona ulaşmıştır. 2014/15 sezonunda üretimin 319,3 milyon tona ulaştığını tahmin eden USDA, 2015/16 sezonunda da, IGC’nin aksine, üretimdeki artışın devam edeceğini ve 320 milyon tona ulaşacağını öngörmektedir. Dünyanın en büyük soya üreticisi daha önce de değinildiği gibi günümüzde ABD’dir. USDA verilerine göre 2014/15 sezonunda 319,3 milyon ton olan dünya soya üretiminin 108 milyon tonluk önemli bir kısmı (% 33,8) ABD tarafından gerçekleştirilmiştir. ABD’den sonra ikinci büyük üretici Brezilya’dır. Aynı sezonda Brezilya 94,5 milyon tonluk soya üretimi gerçekleştirmiştir. 2014/15 sezonu verilerine göre dünya soya üretiminde ABD ve Brezilya’yı 60,8 milyon tonla Arjantin, 12,3 milyon tonla Çin, 9,8 milyon tonla Hindistan, 8,4 milyon tonla Paraguay ve 6 milyon tonla Kanada takip etmektedir.
DÜNYA SOYA TÜKETİMİ VE TÜKETİCİ ÜLKELER 20. yüzyılın başlarında soya ile tanışan gelişmiş batılı ülkeler, soya sanayisinin kurulmasına, soya üretimine ve kullanım alanlarının geliştirilmesine önemli katkılar yapmışlardır. Günümüzde 300 milyon tonu aşan üretimiyle dünyayı beseleyen 5-6 bitkisel üründen biri haline gelen soya, başta yağ ve yem olmak üzere pek çok alanda kullanılmaktadır. Proteince zengin olan bu besleyici tahıl ürünü, yağ ve yemin dışında süt, peynir, sos, dondurma, et gibi pek çok gıdanın ve biyoyakıtın üretiminde yoğun olarak kullanmaktadır. Besleyici olması ve doymuş yağ içeren hayvansal proteinlere alternatif olması nedeniyle oldukça faydalı olarak nitelendirilen soyanın tüketim miktarı da üretimle paralellik göstermektedir. IGC verilerine göre 2012/13 sezonunda 267 milyon ton olan dünya soya tüketimi, 2013/14 sezonunda 281 milyon tona, 2014/15 sezonunda ise 310 milyon tona ulaşmıştır. IGC, tüketimin 2015/16 sezonunda da artmaya devam edeceğini 317 milyon tona ulaşacağını öngörmektedir. USDA’nın verilerine göre 2014/15 sezonunda 319,3 milyon ton olan dünya soya üretiminin 258,3 milyon tonu öğütülerek (ezilerek) kullanılmaktadır. 2014/15 sezonu verilerine göre öğütülmüş soya tüketiminde Çin, 74,2 milyon tonla ilk sırada yer almaktadır. Çin’i 50,2 milyon tonla ABD, 38,8 milyon tonla Arjantin, 39,4 milyon tonla Brezilya, 13,9 milyon tonla AB, 7,4 milyon tonla Hindistan ve 4,2 milyon tonla Meksika takip etmektedir.
SOYA YAĞI VE KÜSPESİ ÜRETİMİ Soyanın en önemli kullanım alanlarından birisi yağdır. USDA verilerine göre dünya soya yağı üretimi 40 milyon tonun üzerindedir. 2011/12 sezonunda 42,7 milyon ton olan soya yağı üretimi 2012/13 sezonunda 43 milyon tona, 2013/14 sezonunda 45 milyon tona, 2014/15 sezonunda ise 48,1 milyon tona ulaşmıştır. 2015/16 sezonunda da üretimin 50,6 milyon tona ulaşması beklenmektedir. 2014/15 sezonunda soya yağı üretiminde ilk sırayı 13,2 milyon tonla Çin almaktadır. Çin’i 9,5 milyon tonla ABD, 7,3 milyon tonla Arjantin, 7,5 milyon tonla Brezilya takip etmektedir. Soyanın diğer gıda ve yem ürünlerinde kullanılan kısmı ise 200 milyon ton civarındadır. USDA verilerine göre 2011/12 sezonunda 180,4 milyon ton olan soya küspesi üretimi, 2012/13 sezonunda 181,2 milyon tona, 2013/14 sezonunda 189,4 milyon tona, 2014/15 sezonunda ise 203,6 milyon tona ulaşmıştır. Bu üretimin 2015/16 sezonunda 2014,1 milyon tona ulaşması beklenmektedir. Soya yağı üretiminde olduğu gibi soya küspesi üretiminde de Çin, ABD, Brezilya ve Arjantin başı çekmektedir. USDA verilerine göre 2014/15 sezonunda Çin 58,7 milyon ton, ABD 40 milyon ton, Brezilya 30,5 milyon ton, Arjantin ise 29,8 milyon ton soya küspesi üretimi gerçekleştirmiştir. Soya yağı ve küspesi tüketimi de ağırlıklı olarak üretimde ilk sıralarda yer alan ülkelerde yoğunlaşmaktadır. 2014/15 sezonunda 49,3 milyon ton olan dünya soya yağı tüketiminin 14,1 milyon tonunu Çin, 8,7 milyon tonunu ABD, 6,1 milyon tonunu Brezilya, 3,8 milyon tonunu ise Hindistan tüketmektedir. Yine aynı sezon verilerine göre 199,3 milyon ton olan dünya soya küspesi tüketiminin 57,1 milyon tonu Çin’e, 30 milyon tonu AB ülkelerine, 28,8 milyon tonu ABD’ye, 14,9 milyon tonu Brezilya’ya aittir.
DÜNYA SOYA TİCARETİ Uluslararası Tahıl Konseyi IGC’nin verilerine göre dünya ticaretine konu olan soya miktarı 120 milyon tonu geçmiştir. Buna göre 2012/13 sezonunda 99 milyon ton olan dünya soya ticareti, 2013/14 sezonunda 113 milyon tona, 2014/15 sezonunda da 122 milyon tona ulaşmıştır. IGC, soya ticaretinin 2015/16 sezonunda 125 milyon tona çıkacağını öngörmektedir. Soyanın anavatanı olan Çin, yüksek üretim miktarına rağmen iç tüketimi karşılayamamakta ve gerçekleştirdiği ithalat miktarıyla dünyanın en büyük soya ithalatçıları arasına girmektedir. USDA verilerine göre 2014/15 sezonunda 119,7 milyon ton olan dünya soya ithalatının 77 milyon tonu tek başına Çin tarafından gerçekleştirilmiştir. Dünya soya ithalatında Çin’i 13,4 milyon tonla AB, 4 milyon tonla Meksika ve 2,9 milyon tonla Japonya takip etmektedir. İhracatta ise Brezilya ve ABD ilk sıralarda yer almaktadır. Brezilya’nın 2014/15 sezonunda gerçekleştirdiği ihracat 49,8 milyon ton, ABD’nin gerçekleştirdiği ihracat ise 49,6 milyon tondur. İhracatta Brezilya ve ABD’yi 9,6 milyon tonla Arjantin, 4,6 milyon tonla Paraguay ve 3,7 milyon tonla Kanada takip etmektedir. Soyanın yağ olarak dünya ticaretine konu olan miktarı 10 milyon ton civarındadır. USDA verilerine göre 2011/12 sezonunda 8 milyon ton civarında olan dünya soya yağı ticareti, 2013/14 sezonunda 9 milyon tona, 2014/15 sezonunda ise 10 milyon tona ulaşmıştır. USDA verilerine göre 2014/15 sezonunda dünya soya yağı ithalatında Hindistan, 2,5 milyon tonla ilk sırada yer almaktadır. Hindistan’ı 900 bin tonla Çin, 580 bin tonla Cezayir, 480 bin tonla Bangladeş, 450 bin tonla Fas ve 425 bin tonla Venezüella takip etmektedir. İhracatta ise ilk sırayı 4,7 milyon tonla Arjantin almaktadır. Dünya soya yağı ihracatında Arjantin’i 1,3 milyon tonla Brezilya, 884 bin tonla ABD, 900 bin tonla AB, 670 bin tonla Paraguay ve 370 bin tonla Rusya takip etmektedir. Soya küspesi ticareti ise dünya genelinde 60 milyon ton civarındadır. USDA verilerine göre 2011/12 sezonunda 56,9 milyon ton olan soya küspesi ithalatı, 2012/13 sezonunda 53,8 milyon tona, 2013/14 sezonunda 57,8 milyon tona, 2014/15 sezonunda 60,1 milyon tona ulaşmıştır. 2014/15 sezonunda 19,5 milyon tonla AB, soya küspesi ithalatında ilk sırada yer almaktadır. AB ülkelerini 4,2 milyon tonla Endonezya, 3,7 milyon tonla Vietnam, 3 milyon tonla Tayland, 2,5 milyon tonla Filipinler, 2,1 milyon tonla İran, 1,7 milyon tonla Japonya ve 1,6 milyon tonla Meksika takip etmektedir. İhracatta ise yine Arjantin 27,8 milyon tonla ilk sırada yer almaktadır. Arjantin bu ihracat miktarıyla dünya soya küspesi ihracatının yüzde 50’sine yakınını gerçekleştirmektedir. İhracatta Arjantin’i 15 milyon tonla Brezilya, 11,4 milyon tonla ABD, 2,5 milyon tonla Paraguay ve 1,2 milyon tonla Hindistan takip etmektedir.
TÜRKİYE’DE SOYA ÜRETİMİ Türkiye'ye ilk kez 1930’lu yıllarda giren soya, uzun yıllar boyunca sadece Karadeniz bölgesinde yetiştirilmiştir. Ancak sonraki yıllarda uygulamaya konulan 2. ürün projesi ile Ege ve Akdeniz bölgelerinin sulanır alanlarında da yetiştirilmeye başlanmıştır. Günümüzde Türkiye’de soyanın tarımı ağırlıklı olarak Çukurova bölgesinde yapılmaktadır. Özellikle Adana ve Osmaniye illeri, Türkiye soya üretiminin yüzde 80-85’ini karşılamaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (Tüik) verilerine bakıldığında da Türkiye’de soya ekimine ayrılan alanların özellikle son yıllarda arttığı görülmektedir. 2000 yılında 150 bin dekarda soya ekimi yapılırken bu alan 2003’te 270 bin dekara kadar çıkmıştır. Ancak 2004 ile 2009 yılları arasında ekim alanlarında istikrarsız bir tablo söz konusu olmuştur. Bu dönemde Ekim alanı bazı yıllarda 140 bin dekara kadar çıkarken bazı yıllarda 86 bin dekara kadar düşmüştür. 2009’dan sonra ise daha istikrarlı ve artış yönünde bir tablo söz konusudur. Tüik verilerine göre 2010 yılında 235 bin dekar civarında olan soya ekim alanı, 2011 yılında 264 bin dekara, 2012 yılında 315,9 bin dekara, 2013’te de 432 bin dekara kadar çıkmıştır. 2014’te ise bir miktar gerileyerek 343 bin dekar seviyesinde kalmıştır. Ekim alanındaki bu tablo, üretim miktarına da yansımış ve 2000 ile 2004 yılları arasında üretim 44 bin tondan 85 bin tona kadar çıkmış, ancak 2004 ile 2009 yılları arasında zaman zaman 29 bin tona kadar gerilemiştir. 2009’dan itibaren yeniden artışa geçen üretim, 2011’de 102 bin tona, 2012’de 122 bin tona, 2013’te de 180 bin tona çıkmıştır. 2014’te ise verimdeki artış nedeniyle ekim alanına kıyasla üretimdeki düşüş çok daha az olmuş ve 150 bin tonluk üretim gerçekleştirilmiştir. Ekim alanı ve üretim miktarındaki tabloya rağmen, verim hemen hemen her yıl artmıştır. Tüik verilerine göre 2000 yılında dekara 297 kg olan verim, 2014’te 437 kg’a kadar çıkmıştır.
TÜRKİYE SOYA TİCARETİ Türkiye’nin soya ticareti 1 ile 2 milyon ton arasında değişmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu verileri incelendiğinde Türkiye’nin soya fasulyesi bazında gerçekleştirdiği ithalat 2005 yılında 1,1 milyon ton iken, 2007-08 yıllarında 1,2 milyon ton seviyelerine ulaşmıştır. 2009 yılında 973 bin tona kadar gerileyen soya fasulyesi ithalatı, 2010 yılında 1,7 milyon tona kadar çıkmış, sonraki yıllarda bir miktar gerileyerek 2013 yılında 1 milyon ton seviyesine düşmüştür. Ancak 2014 yılında önemli bir ithalat artışı yaşanmış ve ithal edilen soya fasulyesi miktarı 2 milyon tona ulaşmıştır. Bu ithalat miktarlarına karşılık Türkiye’nin gerçekleştirdiği ihracat ise son derece sınırlıdır. Son 10 yılda yapılan en büyük soya fasulyesi ihracatı 16,6 bin tondan oluşmaktadır. Türkiye, soya unu bazında da bir miktar ithalat geçekleştirmektedir ancak bu miktarlar son derece düşüktür. Son 10 yıldaki en büyük soya unu ithalatı 124 tondan ibarettir. Soya unu ihracatı da aynı şekilde düşük olmakla birlikle ithalattan bir miktar daha yüksektir. Tüik verilerine göre son 10 yılda gerçekleştirilen en büyük soya unu ihracatı 210 tondan ibarettir.