Dünyadaki üretimi yaklaşık 60 milyon tonu bulan sorgum, ağırlıkla yem hammaddesi olarak kullanılmaktadır. Ancak diğer tahıl ürünlerinin yetersiz üretildiği veya üretilemediği Afrika’nın kurak ve sıcak bölgelerinde, yoğun olarak üretilmekte ve önemli oranda insan beslenmesinde değerlendirilmektedir. Günümüzde tüm dünyada yaklaşık 25 milyon ton üretilen darı ise 4 bin yıldır Afrika ve Asya’da, Ortaçağ sonlarına kadar da Avrupa’da insanların temel besin maddelerinden biri olmuştur. Bugün bu tahıl Türkiye’de, Avrupa’nın batısında ve ABD’de daha çok yem bitkisi olarak ekilse de, Afrika ile Asya’nın sıcak ve kurak ülkelerinde insan beslenmesindeki önemini hâlâ korumaktadır.

Sorgum ve darı, günümüzde diğer tahıllar açısından fakir olan kurak bölgelerdeki yoksul ve kırsal halk için en temel gıdalardan birisidir. Bu ürünlerin üretim bölgelerinde bakıldığında, Afrika, Orta Amerika ve Güney Asya’nın ön sıralara çıktığı görülmektedir. İnsan gıdası, yem ve biyoyakıt gibi çok çeşitli alanlarda kullanılabilen bu ürünler, özellikle diğer tahıl ürünleri açısından fakir Afrika ülkeleri için önemli bir gıda kaynağıdır.

Sorgumun çeşitlerinden birisi olan iki renkli Sorgum, biyoyakıtların yanı sıra gıda (tahıl olarak sorgum şurubu veya sorgum pekmezinde), yem, alkollü içkilerin üretiminde kullanılan önemli bir dünya tahılıdır. Sorgumun farklı türleri, Güney Batı Pasifik ve Avustralasya’ya ek olarak diğer tüm kıtalardaki tropik ve yarı tropikal bölgelerde de yetişmektedir. Bazı bilim adamları, küresel ısınmanın ilerleyen yıllarda sorgumu daha değerli bir ürün haline getireceğine inanmaktadır. Çünkü sorgum, su kıtlığı olan yerlerde mısır yerine tercih edebilmektedir. Yani mısıra alternatif olabilir. Dolayısıyla gelecekte küresel ısınma nedeniyle yer altı sularının azalması bazı bölgelerde mısır ekiminin yapılmasına imkan tanımayacak ancak sorgum, suya daha az ihtiyaç duyan özelliğiyle bu bölgelerde yetiştirilebilen ürünler arasında yer alacak.

Türkiye’de halk arasında genellikle mısırla karıştırılan darı, dünya çapında gıda ve yem için ekilen ve mısırdan çok daha küçük tanelere sahip, bitki görüntüsü itibariyle de mısırdan bir hayli farklı bir tahıl ürünüdür. Çok küçük olan darı tanelerinin verimi ve besin değeri, diğer tahılların çoğundan daha düşüktür. Darının dünyanın farklı noktalarında öne çıkan birçok farklı türü, çeşidi vardır. Uzmanlar bu çeşitlerin 300’e yakın olduğunu belirtmektedir. Bütün bu darı türlerinin temel benzerlikleri ise kuraklık riski altında olan zor üretim ortamına sahip yerlerde yetiştirilebiliyor olmasıdır. Aslında sorgum da genel hatlarıyla darının bir çeşididir. Ancak dünyadaki üretim miktarı, sorgumu tek başına değerlendirilen bir ürün olarak öne çıkarmıştır.

DÜNYA SORGUM ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Sorgum beş bin yıldan beri yetiştirilmekte olan bir bitkidir ve günümüzde dünyada yetiştirilen en önemli beşinci tahıl ürünü niteliğindedir. Afrika ve bazı Uzakdoğu ülkelerinde kullanım açısından buğday ve diğer tahılların yerini alan sorgum, Amerika Birleşik Devletleri, Güney Amerika ve Avrupa ülkelerinde hayvan yemi olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Tanesinin öğütülmesi ile elde edilen undan yapılan ekmek, sorgumun insan beslenmesinde en yaygın kullanılma yollarından birini oluşturmaktadır. Sorgumun tanesi insan beslenmesinde kullanıldığı gibi hayvan yemi olarak da yaygın bir şekilde kullanım alanı bulmaktadır.

Dünya sorgum üretimiyle ilgili en güncel verileri ABD Tarım Bakanlığı Dış Tarım Servisi (USDA FAS) sağlamaktadır. USDA verilerine göre; 2012/13 sezonunda 57,6 milyon ton olan dünya sorgum üretimi, 2013/14 sezonunda 60,9 milyon tona, 2014/15 sezonunda ise 66 milyon tona ulaşmıştır. 2015/16 sezonunda 61,4 milyon tona gerileyen üretim, 2016/17 sezonunda yeniden artışa geçmiş ve 63 milyon tona ulaşmıştır. 2017/18 sezon beklentilerinin yer aldığı son USDA raporu ise içinde bulunduğumuz sezonda sorgum üretiminin 60,6 milyon tonda kalacağına işaret etmektedir.

2016/17 sezonu verileri kapsamında dünyadaki en büyük sorgum üreticisi 12,1 milyon tonla ABD’dir. Nijerya ise 6,8 milyon tonluk üretim miktarıyla ikinci sırada yer almaya devam etmektedir. 2015/16 sezonunda beşinci sırada yer alan Sudan, 2016/17 sezonunda sorgum üretiminde önemli bir artış yakalamış ve 5,8 milyon tonla Meksika ve Hindistan’ı geride bırakarak üçüncü sıraya yükselmiştir. Dünya sorgum üretiminde ABD, Nijerya ve Sudan’ı, 4,7 milyon tonla Meksika, 4,5 milyon tonla Hindistan, 3,8 milyon tonla Çin, 3,6 milyon tonla Etiyopya ve 3,4 milyon tonla Arjantin takip etmektedir. 2017/18 sezonuyla ilgili beklentilerde de sıralamanın çok değişmeyeceği görünüyor. Yeni sezonla ilgili tek farklılık Meksika’nın yeniden üçüncü sıraya yükseleceği beklentisi.

Dünya sorgum tüketiminde ise en büyük pay Çin’e aittir. USDA verilerine göre; 2012/13 sezonunda sadece 3,2 milyon ton olan Çin’in sorgum tüketimi, 2013/14 sezonunda 6,8 milyon tona; 2014/15 sezonunda ise 12,9 milyon tona ulaşmıştır. 2015/16 sezonunda 11 milyon tona gerileyen ülkenin sorgum tüketimi, 2016/17 sezonunda gerilemesini sürdürmüştür. Buna rağmen 2016/17 sezonunda 63,2 milyon ton olan dünya sorgum tüketiminin 8,8 milyon tonunu tek başına Çin gerçekleştirmiş ve dünya sorgum tüketiminde ilk sıradaki yerini korumuştur. 2015/16 sezonunda dünya sorgum tüketiminde dördüncü sırada yer alan Nijerya ise, 2016/17 sezonunda 6,7 milyon tonla ikinci sıraya yükselmiştir. Dünya sorgum tüketiminde Çin ve Nijerya’yı ABD, Sudan, Meksika, Hindistan, Etiyopya ve Arjantin takip etmektedir. USDA verilerine göre; 2016/17 sezonunda ABD 6,2 milyon ton, Sudan 5,8 milyon ton, Meksika 5,3 milyon ton, Hindistan 4,5 milyon ton, Etiyopya 3,7 milyon ton, Arjantin ise 3,1 milyon ton sorgum tüketimi gerçekleştirmiştir.

DÜNYA DARI ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Darı, günümüzde yarı kurak tropik iklime sahip Asya ve Afrika’daki gelişmekte olan ülkeler için önemli bir tahıl ürünüdür. Unundan ekmek yapıldığı gibi çok nişastalı olması bakımından ispirto çıkarılmasında ve mayalandırılması ile de boza yapımında kullanılır. Kuşlara yem olarak verildiği gibi özellikle Kuzey Afrika ülkelerinde en önemli besin maddelerinden biridir. Bu bölgelerde darı taneleri ya haşlanıp lapa olarak yenir ya da öğütülerek unundan pide gibi yassı ekmekler yapılır. Ayrıca bütün darı türlerinin sapları ve taneleri hayvan yemi olarak da kullanılır.

Ancak tüm bunlara rağmen darı, diğer tahıl ürünleri kadar popüler bir tahıl ürünü olarak görülmemektedir. Üretim miktarı da diğer tahıl ürünleriyle kıyaslandığında son derece kısıtlıdır. Son 5 sezonda dünya genelinde üretilen darı miktarını 25 ila 30 milyon ton arasında açıklayan USDA’nın verilerine göre; 2013/14 sezonunda 25,6 milyon ton olan dünya darı üretimi, 2014/15 sezonunda 27,3 milyon tona ulaşmış, 2015/16 sezonunda ise yeniden 25,5 milyon ton seviyesine gerilemiştir. USDA, 2016/17 sezonunda 28,9 milyon tona ulaşan dünya darı üretiminin, 2017/18 sezonunda 26,7 milyon ton civarında kalacağını tahmin etmektedir. USDA’nın 2016/17 sezonu verilerine göre dünyanın en önemli darı üreticileri ise Hindistan, Nijer, Çin, Nijerya, Mali, Burkina Faso ve Çad’dır. Hindistan, 2016/17 sezonunda 11,6 milyon tonu bulan üretim miktarıyla dünya darı üretiminin çok önemli bir bölümünü tek başına gerçekleştirmiştir. Diğer ülkelerin her birinin yıllık darı üretim miktarları ise 1 ile 5 milyon ton arasında değişmektedir. Dünya darı üretiminde Hindistan’ın ardından ikici sırada yer alan Nijer, 2016/17 sezonunda 3,8 milyon ton darı üretimi gerçekleştirirken, üçüncü sırada yer alan Çin, 1,9 milyon ton üretim gerçekleştirmiştir.

Daha çok insan gıdası ve yem olarak kullanılan darıda dünyadaki en büyük tüketici ise üretimde de ilk sırada yer alan Hindistan’dır. 2016/17 sezonunda 11,6 milyon tonluk üretimine karşılık 11,3 milyon tonluk darı tüketimi gerçekleştirmiştir. Darı tüketiminde Hindistan’ı 3,8 milyon tonla Nijer, 1,9 milyon tonla Çin, 1,6 milyon tonla Nijerya, 1,8 milyon tonla Mali, 1 milyon tonla Burkina Faso ve 675 bin tonla Çad takip etmektedir.

USDA’nın Ekim ayında açıkladığı son verilerdeki en dikkat çekici nokta Nijerya ile ilgili düzeltmedir. Geçmiş dönemlerde Nijerya dünya darı üretiminde ve tüketiminde 3-4 milyon tonları bulan miktarla ikinci sırada görünürken, son verilerde bu oranlar 1-2 milyon ton olarak yeniden revize edilmiştir. Söz konusu revizelerdeki yeni miktarlar, Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü FAO’nun verileriyle de örtüşmektedir.

DÜNYA SORGUM VE DARI TİCARETİ USDA verilerine göre; 2016/17 sezonunda dünya ticaretine konu olan sorgum miktarı 7,6 milyon tondur. Dünya sorgum ihracatında ilk sırada yer alan ABD, 7,6 milyon tonluk ihracatın 6,1 milyon tonluk kısmını tek başına gerçekleştirmiştir. Dünya sorgum ihracatında ABD’yi 550 bin tonla Avustralya, 400 bin tonla Arjantin, 175 bin tonla Ukrayna ve 100 bin tonla Nijerya takip etmektedir.

İthalatta ise ilk sırayı Çin almaktadır. Çin, 2016/17 sezonunda 7,6 milyon tonluk dünya sorgum ithalatının 5,2 milyon tonluk kısmını tek başına gerçekleştirmiştir. Dünya sorgum ithalatında Çin’i 600 bin tonla Japonya, 550 bin tonla Meksika, 200 bin tonla AB, 130 bin tonla Kenya ve 100 bin tonla Güney Afrika takip etmektedir. Darı ise genellikle üretildiği bölgede tüketilen bir üründür. Bu yüzden dünya ticaretine konu olan darı miktarı son derece azdır. USDA’nın dünya darı ticaretine dönük açık verisi bulunmamaktadır. BM Gıda ve Tarım Örgütü FAO’nun resmi, yarı resmi ve tahmini verilerle açıkladığı dünya darı ticaretinde ise ithalat ve ihracat miktarları denk değildir. FAO’nun en güncel verisi 2013 yılına aittir ve 2013 yılına dönük verilerde ihracat 380 bin ton olarak görünürken, ithalat 348 bin ton olarak görülmektedir. Bu farklılıkta, darı ticaretine dair verilerin sağlıklı olarak elde edilememesi önemli bir etkendir.

FAO’nun verilerine göre dünya sorgum ihracatında ilk sırayı Hindistan almaktadır. 2013 yılında 82 bin ton civarında darı ihraç eden Hindistan’ı, 57 bin tonla AB ülkeleri, 40 bin tonla Ukrayna, 39 bin tonla Rusya takip etmektedir. İthalatta ise ilk sırayı AB ülkeleri almaktadır. 2013 yılında 106 bin ton darı ithalatı gerçekleştiren AB ülkelerini, 22 bin tonla Yemen, 20 bin tonla ABD ve 19 bin tonla Tanzanya takip etmektedir.

TÜRKİYE’DE SORGUM VE DARI ÜRETİMİ Türkiye’de çok bilinmeyen bir ürün olan sorgum, çoğunlukla yem amaçlı olarak üretilmektedir ancak üretim miktarı son derece düşüktür. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)’nun 2004 yılından bu yana derlediği sorgum üretim miktarına göre Türkiye, her yıl 100 ile 400 ton arasında sorgum üretimi gerçekleştirmektedir. 2013 yılında 361 ton olan Türkiye’nin sorgum üretimi, 2014 yılında sadece 81 ton olarak gerçekleşmiştir. Bu miktar 2015 yılında 4 tona, 2016 yılında ise 3 tona gerilemiştir gerilemiştir.

Sorguma kıyasla darı üretimi ise Türkiye’de çok daha yaygındır. Türkiye’de tarımı yapılan en önemli darı türleri koca, kum ve cin darıdır. TÜİK’in verilerine göre 2004 yılında 39 bin dekar olan darı ekim alanı giderek daralmış ve 2010 yılında 29 bin dekara düşmüştür. Ancak sonraki yıllarda da sürekli düşüş gösteren darı ekim alanı, 2016 yılında 23 bin dekara kadar gerilemiştir. Ekim alanındaki bu daralma, üretime de yansımıştır. TÜİK verilerine göre; 2004 yılında 7 bin ton olan Türkiye darı üretimi, 2011’e kadar 6-7 bin ton ve civarında kalırken 2012’de 4 bin 759 tona gerilemiştir. Bir sonraki yıl yeniden 5 bin ton üzerine çıkan üretim, 2014 yılında 6 bin 744 bin tona kadar yükselmiş, 2015 yılında yeniden gerilemeye başlayarak 6 bin 219 tona, 2016 yılında ise 5 bin 327 tona düşmüştür.

Sorgumda olduğu gibi darıda da ihracattan bahsetmek mümkün değildir. Darı ithalat miktarı ise sorguma kıyasla çok daha yüksektir. Tüik verilerine göre 2010 yılında 2 bin ton civarında olan Türkiye’nin darı ithalatı, 2011 yılında 10,4 bin tona, 2012 yılında 11,1 bin tona ulaşmıştır. 2013-14 yıllarında ithalat yeniden 2 bin ton seviyelerine gerilemiş ve sırasıyla 2,8 bin ton ve 2,9 bin ton olarak gerçekleşmiştir.

2015 yılında ise artışa geçen ithalat önce 6,2 bin tona, akabinde de 2016 yılında 7 bin tona ulaşmıştır.