Verimli topraklara ve uygun iklim koşullarına sahip Ukrayna, dünyada en yüksek tarımsal üretim potansiyelini bünyesinde bulunduran ülkelerden biridir. Bugün dünyanın önde gelen buğday, mısır ve arpa ihracatçıları arasında yer alan ülke, özellikle son birkaç aydır yaşanan siyasi sorunlardan dolayı başta buğday olmak üzere dünya tahıl piyasasını tedirgin etmeyi başarmıştır. Bu da ülkenin dünya tahıl piyasasındaki önemli rolünü gözler önüne sermektedir.

Genellikle Avrupa’nın ekmek sepeti olarak adlandırılan Ukrayna, dünyadaki en verimli toprak olarak bilinen siyah toprağın üçte birine sahip bulunmaktadır. Tarımsal üretim, ülkenin GSYİH’sinin yüzde 10’unu teşkil ederken ihracatın da yüzde 14’ünü oluşturmaktadır. Ukrayna’da üretilen en önemli tarım ürünleri tahıl, baklagil, patates, şeker pancarı ve ayçiçeği tohumudur. Buğday ve mısırda dünyanın sayılı ihracatçıları arasında yer alan ülke, bitkisel yağlarda da BDT ülkeleri içinde en büyük üretici konumundadır.

Ukrayna, tarımsal ürün fiyatlarındaki arışa rağmen giderek artan dünya gıda ticaretinden pay alabilme konusunda, gözle görünür bir potansiyele sahiptir. Bir taraftan DTÖ üyeliği diğer taraftan Avrupa Birliği ile STA imzalamak için müzakerelere başlaması Ukrayna’ya ticari fırsatlar oluşturmaktadır. Bu gelişmeler Ukrayna tarım sektörünün iç ve dış pazarlarda rekabete açılması anlamına da gelmektedir. Bu bağlamda Kamu ve özel sektör rekabetçiliği geliştirmenin yollarını aramaktadırlar. Ayrıca son aylarda yaşan siyasi çalkantıların ardından gelen yeni yönetimin, AB’ye olan bağlılığının daha güçlü olması da, muhtemelen bu süreci hızlandıracaktır.

UKRAYNA’DA GENEL EKONOMİK GÖRÜNÜM Ukrayna diğer eski Sovyet Bloğu ülkelerinde olduğu gibi ağır sanayiye dayalı ve teknolojik bakımdan yetersiz bir ekonomik miras devralmıştır. Ülke ekonomisinin yeniden yapılandırılmasında ve reformlarda gecikmeler olmuştur. Sektörlerde çeşitlenme aşamalı olarak gerçekleşmiş, Rusya ve Asya pazarlarındaki güçlü talebe bağlı olarak metaller ve kimyasallar sektörlerinde oluşan üretim artışları sayesinde, 2000’li yıllarla beraber ekonomide düzelme başlamıştır. Özelleştirme ve yabancı sermaye, diğer eski komünist ülkelere göre yavaş gelişmiştir.

1990’larda üretimdeki düşüşler ve neticesinde yaşanan ekonomik küçülme ve beraberindeki hiper enflasyon süreci, nüfusun büyük bölümünün yaşam standardını düşürmüştür. Yoksulluk yaygın olmakla birlikte başta Kiev ve diğer büyük kentlerde yaşayan nüfusun küçük bir bölümü refah artışı sağlamış, “yeni zengin” bir kesim oluşmuştur. Söz konusu kesim ve fakirler arasındaki gelir farkı giderek açılmaktadır.

Çelik gibi emtia fiyatlarına ve dış finansmana bağımlı bir ekonomik yapıya sahip olan Ukrayna, küresel ekonomik ve mali krizden en fazla etkilenen ülkelerden biri olmuştur. Krizin etkileri, siyasi istikrarsızlık ve krize yönelik tedbirlerin yetersiz kalması nedeniyle öngörülenden daha şiddetli olmuştur. Resmi verilere göre GSYİH, 2010 yılında bir önceki yıla göre yüzde 35 oranında gerilemiştir.

2011 yılına gelindiğinde ise büyüme oranı yüzde 5,2 seviyesine ulaşmıştır. Yakalanan büyümenin en önemli nedeni olarak ihracat merkezli sanayi üretimindeki artış gösterilmektedir. 2011’in ikinci yarısında ihracat talebindeki düşüşün etkisiyle endüstriyel büyümede bir yavaşlama görülmüş, ancak tarım sektöründeki çıktı oranında artış yaşanması, ekonomik performansa destek sağlamıştır. Yine bu dönemde perakende satışlarında ciddi bir artış gözlenmiştir. GSYİH artışı üçüncü çeyrekte ulaşılan yüzde 6,6’lık zirve noktasından sonra son çeyrekte yüzde 4,6’ya gerilemiştir. Bu gerilemede, önemli bir ihraç ürünü olan çelikte, fiyatların düşüşünün etkili olduğu belirtilmektedir.

2012 yılına gelindiğinde ise sanayi üretimindeki düşüşün de etkisiyle büyüme oranı yüzde 0,2’ye düşmüştür. Hükümetin önemli oranda gelir beklediği Euro 2012 Avrupa Futbol Şampiyonası gibi yatırım olanakları ve ziyaretçi gelirlerine rağmen, özellikle ikinci yarıda dış performansta görülen zayıflama, büyüme rakamlarına yansımıştır. Yüksek faiz oranları ve özel yatırımlardaki düşüş de başta inşaat sektörü olmak üzere birçok sektörde sorunlar yaratmıştır. Seçimler öncesi tüketici harcamalarında gözlenen geçici artışlar, bu oran üzerinde sınırlı bir düzelme etkisi yaratmıştır. 2013 yılında ise ülkedeki büyümenin yüzde 1,8 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Ülkenin 2014-17 döneminde de yıllık olarak yüzde 3-5 dolayında bir büyüme yaşayacağı öngörülmekteydi. Ancak yaşanan siyasi kargaşa ve yönetim değişikliğinin, bu öngörüleri ne kadar değiştirdiği henüz bilinmemektedir.

UKRAYNA’DA TARIM Verimli topraklara ve uygun iklim koşullarına sahip Ukrayna, tarım alanında dünyada en yüksek üretim potansiyelini bünyesinde bulunduran ülkelerden biridir. Ülke topraklarının yaklaşık yüzde 55'i (41,7 milyon hektar) ekilebilir tarım arazisidir. Bu kadar geniş araziye karşın, bu alanlar serbestçe kullanılamamakta ve kredi alımlarında, sahip olunan toprak garanti olarak kabul edilmemektedir. Bu durum çiftçilerin finansal alandaki sıkıntılarını aşmalarını engelleyerek, modernizasyon faaliyetlerine girmelerini imkansızlaştırmaktadır.

Eski SSCB döneminde; tahıl üretiminin yüzde 24'ünü, şeker pancarı üretiminin yüzde 58'ini, et ve süt üretiminin yüzde 25'ini tek başına karşılayan Ukrayna, günümüzde de önemli bir tarım ürünleri üreticisi olmaya devam etmektedir. Günümüzde Ukrayna’nın üretimini gerçekleştirdiği en önemli tarım ürünleri arasında; tahıl, patates, şeker pancarı, ayçiçeği, soya fasulyesi ön sıralarda gelmektedir. Ülke, aynı zamanda ayçiçeği başta olmak üzere bitkisel yağlarda da eskiden olduğu gibi BDT ülkeleri içerisinde en büyük üretici konumundadır. Ayçiçeği yağında, aynı zamanda dünyanın en büyük ihracatçısı olan Ukrayna, son yıllar palm yağı, üzüm ve kolza tohumu ile soya fasulyesi ihracatında önemli artışlar kaydetmiştir.

Dünya gıda fiyatları ve talebindeki artış, Ukrayna’nın tarım ürünleri ihracatına yaptığı katkıdan ötürü önemlidir. Ukrayna dünya tahıl ihracatında ilk 10 ülke arasında yer almaktadır. Bazı kaynaklar ülkenin toplam tahıl üretiminin 90-100 milyon tonlara kadar ulaşabildiğini belirtmektedir. Ülkede üretimin modernizasyon yatırımlarıyla birlikte gelecekte daha da artacağı tahmin edilmektedir.

Ukrayna tarım sektörünün gelişmesinde, 1999 yılında yayınlanan bir başkanlık yönetmeliğiyle sektörün “kollektif” yapılanmadan çıkartılmasının son derece etkili olduğu belirtilmektedir. Söz konusu yönetmelik sayesinde “kollektif” üyeleri ya toprak haklarını alarak özel çiftlikler kurmuşlar ya da bu topraklarını kiralamışlardır.

IMF ile yapılan Standby Anlaşması gereği tarım arazileri üzerindeki söz konusu moratoryumun kaldırılması gerekmektedir. Modası geçmiş makinelerle üretim, Ukrayna’da toprak verimliliğini zarara uğratan en önemli nedenlerin başında sayılmaktadır.

HUBUBAT ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Dünyanın önde gelen tarımsal ürün üreticileri arasında yer alan Ukrayna, 2012/13 sezonu verilerine göre dünya buğday üretiminde sekizinci, dünya iri tahıllar üretiminde ise altıncı (AB sayılmadığı taktirde) sırada yer almaktadır.

ABD Tarım Bakanlığı’nın (USDA) tarımsal üretime dönük verilerine göre; 2012/13 sezonunda dünya buğday üretiminde sekizinci sırada yer alan Ukrayna, 656,4 milyon ton olan dünya buğday üretiminin yüzde 2,4’lük bölümünü gerçekleştirmiştir. Yıllar itibariyle Ukrayna’nın buğday üretimine bakıldığında 2002/03 sezonunda 20,5 milyon ton olan üretimin, 2008/09 sezonunda son 10 yılın en yüksek seviyesi olan 25,8 milyon tona ulaştığı görülmektedir. Sonraki sezonlarda düşüş gösteren üretim, 2012/13 sezonunda 15,7 milyon ton seviyesinde kalmıştır. USDA, buğday üretiminin 2013/14 sezonunda yaklaşık 7 milyon ton artışla 22 milyon tona ulaşacağını öngörmektedir.

Ülkenin buğday tüketimi ise üretimin hemen hemen yarısına yakındır. Her yıl ortalama 11 milyon ton civarında buğdayı kendi iç tüketimi için değerlendiren Ukrayna, en yüksek tüketim oranına 14,9 milyon tonla 2011/12 sezonunda ulaşmıştır. 2012/13 sezonunda 11,8 milyon ton olan Ukrayna buğday tüketiminin, 2013/14 sezonunda da 11,5 milyon ton seviyesinde gerçekleşeceği öngörülmektedir.

Dünya mısır üretiminde de önemli bir yere sahip olan Ukrayna, 2012/13 sezonunda 863,4 milyon ton olan dünya mısır üretiminin yüzde 2,4’lük kısmını (20,9 milyon ton) gerçekleştirmiştir. Yıllar bazında Ukrayna’nın mısır üretimine bakıldığında; 2002/03 sezonunda 4,1 milyon ton olan üretimin, son 10 yılda çok yüksek bir artış kaydettiği görülmektedir. Son 10 yılın en yüksek seviyesine 22,8 milyon tonla 2011/12 sezonunda ulaşan Ukrayna, 2012/13 sezonunda da 20,9 milyon tonluk mısır üretimi gerçekleştirmiştir. Ülkenin 2013/14 sezonunda 10 milyon ton gibi rekor bir artışa ulaşması bekleniyor. Bu artışla birlikte toplam mısır üretiminin 30,9 milyon tona yükseleceği öngörülüyor.

Ukrayna mısır üretiminin yarıya yakın bölümünü kendi iç tüketiminde değerlendirmektedir. Tüketim verileri incelendiğinde 2002/03 sezonunda 3,5 milyon ton olan Ukrayna mısır tüketiminin 2012/13 sezonunda 8,1 milyon tonla son 10 yılın en yüksek noktasına ulaştığı görülmektedir. Ukrayna mısır tüketiminin 2013/14 sezonunda, üretimdeki artışa paralel olarak artacağı ve 10,1 milyon ton seviyesinde gerçekleşeceği öngörülmektedir.

Pirinçte son derece düşük bir üretim ve tüketim miktarına sahip olan Ukrayna, arpa üretiminde ise çoğu sezon Rusya ile yarışmaktadır. Son yılların üretim verilerine bakıldığında, 2012/13 sezonu hariç son dört sezonda, Ukrayna dünyanın en büyük iki arpa üreticisinden biri olmayı başarmıştır (Avrupa Birliği hariç). Yıllar bazında ülkenin arpa üretimine bakıldığında 2002/03 sezonunda 10,3 milyon ton olan üretimin 2008/09 sezonunda son 10 yılın en yüksek seviyesi olan 12,6 milyon tona ulaştığı görülmektedir. Sonraki sezonlarda önemli oranda düşen Ukrayna arpa üretimi, 2012/13 sezonunda 6,9 milyon tona kadar gerilemiştir. Üretimin 2013/14 sezonunda bir miktar artış kaydedeceği ve 7,5 milyon tona ulaşacağı öngörülmektedir. Ukrayna arpa üretiminin önemli bir bölümünü kendi iç tüketiminde değerlendirmektedir. Yıllık ortalama 6 milyon ton civarında arpa tüketimi gerçekleştiren Ukrayna, 2002/03 sezonunda 7,4 milyon tonluk tüketimle son 10 yılın en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Sonraki yıllarda düşen arpa tüketimi, 2012/13 sezonunda 5 milyon tona kadar gerilemiştir. Tüketimin, 2013/14 sezonunda da 5,2 milyon tona ulaşacağı öngörülmektedir.

Yulaf ve çavdar üretiminde diğer ürünlerdeki etkinliğe ulaşamayan Ukrayna, her yıl 500 bin ton ile 1 milyon ton arasında yulaf ve çavdar üretimi gerçekleştirmektedir.

UKRAYNA’DE DIŞ TİCARET 2012 yılı rakamları değerlendirildiğinde Ukrayna’nın toplam dış ticaret hacminin 153,3 milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Buna göre Ukrayna’nın ihracatı 2012 yılında 68,7 milyar dolar, ithalatı ise 84,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2011 yılı rakamlarına göre Ukrayna ihracatı 69,4 milyar dolar ithalatı ise 83,2 milyar dolar olmuş, dış ticaret açığı ise 13,8 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır.

2009 yılına kadar istikrarlı bir şekilde artan Ukrayna’nın dış ticareti, küresel kriz nedeniyle 2009 yılında büyük daralma yaşamıştır. 2009 yılında bir önceki yıla göre ülkenin ihracatı yüzde 41, ithalatı yüzde 47 oranında küçülmüştür. Tahminlere göre Ukrayna’nın ancak 2015 yılında 2008 yılı rakamlarına ulaşacağı beklenmektedir.

Ukrayna’nın dış ticaretine ülkeler bazında bakıldığında, Rusya Federasyonu’nun diğer ülkelere göre oldukça önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bu durumun nedeni, önemli bir doğalgaz ve petrol ithalatçısı olması, bu ithalatın da önemli bir kısmının Rusya’dan yapılmasıdır. 2009 yılında Rusya’dan yapılan 13,2 milyar dolarlık ithalatın 7 milyar dolarlık kısmını ham petrol ve doğalgaz ithalatı oluşturmaktadır. Bu değerlere 2012 yılı için bakıldığında Rusya’dan yapılan ithalat 27 milyar doları bulurken, ham petrol ve doğal gaz ithalatı 17 milyar dolara yaklaşmıştır.

Türkiye, Ukrayna’nın ihracat yaptığı ülkeler arasında Rusya’dan sonra ikinci sırada yer almaktadır. 2012 yılı verilerine göre Ukrayna’nın Türkiye’ye gerçekleştirdiği ihracatın miktarı 17,4 milyar dolardır. Türkiye’yi Mısır, Polonya, İtalya ve Kazakistan takip etmektedir. Ukrayna’nın ithalatında ise Çin, Rusya’dan sonra ikinci sırada yer almaktadır. 2012 yılı verilerine göre Ukrayna’nın Çin’den yaptığı ithalat miktarı 7,9 milyar dolardır. Ukrayna’nın ithalatında Çin’i Almanya, Belarus, Polonya ve ABD takip etmektedir. Ukrayna’nın başlıca ihraç kalemleri arasında adi metaller (%39.3), makine ve ekipmanları (%13.7), kimyasallar (%10.9), gıda-içecek ve tarımsal ürünler (%10.7) yer alırken ithalat kalemleri arasında maden cevherleri, akaryakıt ve enerji (%39.0), makine ve ekipmanları (%20.0), kimyasallar (%11.6), gıda-içecek ve tarımsal ürünler (%6.7) ve sanayi ürünleri (%5.2) önemli bir yere sahiptir.

DIŞ TİCARETTE HUBUBATIN YERİ Dünya tahıl üretiminde olduğu gibi tahıl ticaretinde de ilk sıralarda yer alan Ukrayna, özellikle dünya buğday ticaretinde önemli bir role sahiptir. Dünya buğday ihracatında ilk 7 ülke arasında yer alan Ukrayna, 2012/13 sezonunda gerçekleştirdiği 7,1 milyon tonluk ihracat miktarıyla, 147,1 milyon ton olan dünya buğday ihracatından yüzde 4,8 pay almıştır.

Yıllar itibariyle Ukrayna’nın buğday ihracatına bakıldığında 2002/03 sezonunda 6,5 milyon ton olan ihracatın, 2008/09 sezonunda 13 milyon tonla en yüksek seviyeye ulaştığı görülmektedir. 2010/11 sezonunda 4,3 milyon tona gerileyen, 2011/12 sezonunda ise bir miktar artışla 5,4 milyon tona ulaşan Ukrayna’nın buğday ihracatının, 2012/13 sezonunda da 7,1 milyon ton civarında gerçekleştiği belirtilmektedir. Ukrayna’nın 2013/14 sezonu buğday ihracatına yönelik öngörü ise 10 milyon tondur.

Ukrayna, üretimde olduğu gibi dünya mısır ticaretinde de en önemli ülkeler arasında yer almaktadır. Son dört sezondur dünyanın en büyük 4 mısır ihracatçısından biri olmayı başaran Ukrayna, 2012/13 sezonunda 100 milyon ton olan dünya mısır ihracatının yüzde 12,7’sini gerçekleştirmiştir. Yıllar itibariyle ülkenin mısır ihracatına bakıldığında 2002/03 sezonunda sadece 811 bin ton olan ihracatın, sonraki sezonlarda üretime paralel olarak önemli oranda arttığı görülmektedir. 2011/12 sezonunda 15,1 milyon tonla son 10 yılın en üst seviyesine ulaşan Ukrayna’nın mısır ihracatı, 2012/13 sezonunda 12,7 milyon tona gerilemiştir. İhracatın, yine üretime paralel olarak 2013/14 sezonunda artması ve 18,5 milyon tona ulaşması beklenmektedir.

Ukrayna’nın dünya ticaretinde söz sahibi olduğu bir diğer tarımsal ürün ise arpadır. 2012/13 sezonunda dünya arpa ihracatında Avustralya, Arjantin ve Rusya’dan sonra dördüncü sırada yer alan Ukrayna, aynı sezon 22 milyon ton olan dünya ihracatının yüzde 12’sini tek başına gerçekleştirmiştir. Yıllar bazında ülkenin arpa ihracatı incelendiğinde; 2002/03 sezonunda 2,8 milyon ton olan ihracatın, 2008/09 sezonunda 6,3 milyon tonla son 10 yılın en yüksek seviyesine ulaştığı görülmektedir. Sonraki sezonlarda düşüş gösteren ihracat, 2011/12 sezonunda 2,1 milyon tona gerilemiştir. 2012/13 sezonunda 2,6 milyon ton seviyesine yükselen Ukrayna arpa ihracatının, 2013/14 sezonunda 2,5 milyon ton seviyesinde kalacağı tahmin edilmektedir.