Savaş, Ukrayna ekonomisi için büyük bir şok oldu. Mart-Mayıs 2022’de, işletmelerin %80-90’ının kapanması ve finansal çöküşün eşiğine gelmesiyle ülke ekonomisi tıkandı. Karadeniz limanlarının abluka altına alınması, tarım ve diğer emtiaların ihracatına ciddi zarar verdi. Bunun sonucunda ekonomik yatırımlar azaldı, yeni projeler askıya alındı.

Ancak şaşırtıcı bir şekilde Ukrayna’da ekonomik aktivite, beklentilerin aksine çok daha az kesintiye uğradı. Tarım sektörü de bu noktada bir istisna değil. 2022 tahminlerine göre tarımsal sanayi, Ukrayna ekonomisinin ana destekçilerinden biri haline geldi. 

2022 sezonunda Ukrayna tahıl ve yağlı tohum sektöründeki başlıca trendleri şöyle sıralayabiliriz:

• İşgal ve savaş riskleri nedeniyle ekim alanlarının azalması,

• Neredeyse tüm mahsullerde yetersiz gübre ve bitki koruma uygulaması ve bunun sonucunda tahıl veriminde düşüş,

• Tahıl üretiminin 52 milyon tona düşerek 2012’den bu yana en kötü hasat olarak kayıtlara geçmesi,

• Bölgesel ürün yapısında değişiklik. Buğday, arpa ve ayçiçeği ekili geniş alanlar, işgal altındaki ve savaş riski yüksek Rusya sınırındaki bölgelerde bulunuyor. Ekim alanı kayıpları, nispeten güvenli bölgelerde artan mahsul üretimi ile kısmen dengelendi.

• Mısır hasadında gecikme. Depolama tesislerinin olmaması, sık sık elektrik kesintileri ve yüksek yakıt maliyeti, mısır hasadının alışılmadık derecede yavaş olmasına yol açtı. Ocak 2023 başı itibariyle mısırın %22’si tarlalarda kaldı. Durum, mısır stoklarının zaten yüksek oranda olması nedeniyle daha da kötüleşti. Aralık-Ocak aylarındaki fiyat artışı mısır hasadını teşvik etti ve şubat ortası itibariyle mısır ekim alanının yaklaşık %5’i hasat edilmeden kaldı.

• Yurt içi tahıl ve yağlı tohum fiyatlarının düşük kalmasına karşılık üretim maliyetlerinin artması nedeniyle çiftçilerin karlılığında ve üretim marjlarında keskin bir düşüş yaşandı. Yakıt ve gübre fiyatları neredeyse iki katına çıktı.

 • Lojistik zincirlerinde aksamalar. Artan tahıl depolama ve nakliye maliyetleri, tahıl işlemede sorunlara neden oldu.

Geleneksel olarak Ukrayna tahılının büyük bir bölümü ihraç edilirken, iç talep son 5 sezonda yüzde 36’yı geçmedi. Gıda tüketimi sadece yüzde 6-8, yem yüzde 15-18 arasında oldu. Ve önemli miktarda yemlik tahılın, çiftliklerde işlenmeden hayvan yemi olarak kullanıldığını hatırlamakta fayda var.

Ukrayna’da un üretimi; azalan ihracat, düşük üretim karlılığı, Ukraynalıların değişen gıda tercihleri ve azalan nüfus nedeniyle son zamanlarda azalma eğiliminde.

Savaş sırasında Ukrayna tahıl ve un sanayinde aşağıdaki eğilimler kuvvetlendi:

• Bazı tahıl işletmeleri şu anda Ukrayna’nın kontrolü dışındaki bölgelerde bulunuyor. Un değirmenlerinin yaklaşık %28’i ve karma yem üretimi tesislerinin yaklaşık %10’u işgal altındaki veya çatışma bölgelerine yakın yerlerde konuşlu.

• Un üreticilerinin tesislerine ve ekipmanlarına zarar verilmesi. Savaş sırasında birçok büyük çiftlik ve gıda üreticisi yok edildi. Gıda endüstrisi de dahil olmak üzere işletme varlıklarının toplam doğrudan kayıplarının 9,9 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor.

• Hasarlı veya kontrolü kaybedilen depolarda tahıl ve yağlı tohumların kaybı. Rekor hasat sayesinde, 1 Şubat 2022 itibarıyla Ukrayna’da önemli tahıl ve yağ bitkileri stokları mevcuttu. 

 • Yerel tahıl ve yağ bitkilerini işlemede düşüş. Savaşın başında gıda ve un üretimi azaldı. Un ve diğer gıda tedarikindeki boşluğu doldurmak için 2022’nin ikinci yarısında toparlanma eğilimi görüldü. İşletmeler maksimumda çalışmaya, mevcut iç talebi karşılamaya ve stratejik stok yapmaya başladı.

Savaşın başlamasıyla birlikte tahıl ihracatı için sadece kara geçişleri ve küçük Tuna limanları kullanılabiliyordu. Ancak Temmuz 2022’nin sonunda Ukrayna, Rusya, Türkiye ve Birleşmiş Milletler arasında Karadeniz tahıl koridoru anlaşması imzalandı. Bu anlaşmanın temel amacı, dünya tahıl pazarındaki açığı azaltmak için Karadeniz’deki üç Ukrayna limanından (Odesa, Chornomorsk, Pivdenny) güvenli sevkiyatlar sağlamaktı.

19 Kasım 2022’de, anlaşma 120 gün süreyle uzatıldı. Tahıl koridoru anlaşması, Ukrayna tahıl sevkiyatlarının artmasını büyük ölçüde destekledi, ancak tahıl ihracatı hala önceki yıllarda görülen seviyelerden çok uzak. 2023 Şubat ayı ortası itibarıyla Ukrayna, tahmini ihracat hacimlerinin yaklaşık %80’ini sevk etmiş durumda, ancak yine de dış pazarlara ayda yaklaşık 2,5 milyon ton buğday tedarik edebiliyor. Bu rakam, savaş öncesi aylık 6-7 milyon ton ihracat hacminin altında kalıyor.

Daha önce, Ukrayna buğdayının ana alıcıları Endonezya ve Mısır’dı. Şimdi ise Temmuz 2022-Ocak 2023 döneminde bir önceki sezona göre neredeyse 15 kat daha fazla buğday ithalatı yapılan AB pazarı lider durumda. Geçen sezona göre Türkiye ve Cezayir’in Ukrayna’dan buğday alımı da sırasıyla %10 ve %13 oranında arttı.

Ukrayna’nın mısır ihracat hızı, buğdaya göre daha yavaş. Şubat ortası itibariyle potansiyel mısır ihracatının sadece yarısı yurt dışına sevk edildi. Şu anda, Ukrayna’daki mısır stokları yüksek kalmaya devam ediyor ve mısır ihracat oranları, tahıl koridoru anlaşması kapsamında İstanbul Boğazı’ndaki gemilerin uluslararası denetiminin hızına önemli ölçüde bağımlı durumda.

Avrupa Birliği ülkeleri, 2022/23 sezonunda Ukrayna mısırının kilit ithalatçıları konumunda. AB ülkeleri, Ukrayna’dan mısır alımını geçen sezona göre 3 kat artırdı. Diğer menşelere göre cazip fiyatı nedeniyle şu an Ukrayna’nın AB ithalatındaki payı %43’ü aşıyor.

2022’de, Ukrayna mısırının ikinci en büyük geleneksel alıcısı olan Çin’e yapılan sevkiyatlar önemli ölçüde azaldı. Çin’in Ukrayna mısır sevkiyatlarındaki payı Ekim 2022’den bu yana kademeli olarak artıyor ve bu da tahıl koridorunun işleyişine yeterince güven duyulduğunu gösteriyor. Ancak, Çin’e mısır ihracatındaki toparlanmanın geçen yılki miktarlara ulaşması pek mümkün görünmüyor.

Mart-Temmuz 2022 döneminde demiryolu ile tahıl ve yağlı tohumlar ihracatı Ukrayna için kilit rol oynadı. Tahıl koridorunun açılmasıyla birlikte deniz yoluyla yapılan ihracatın payı önemli ölçüde arttı ve bu anlaşma kapsamında yapılan tahıl sevkiyatlarının payı şimdiye kadar %65 ile %75 arasında değişti.

Tahıl koridoru anlaşması kapsamında Odesa, Chornomorsk ve Pivdenny limanlarından tahıl sevkiyatı yapılıyor. Ancak sevkiyatta yer alan gemilerin denetim sayısı Rusya tarafından sınırlandırılıyor. Şu an günde ortalama 2-4 gemi kontrol ediliyor. 

Deniz yoluyla tahıl ve yağlı tohum ihracatında keskin bir düşüş ve iç yollara kayan ticaret akışları, geleneksel lojistik zincirlerini bozdu. Bunun sonucunda lojistik alanında yaşanan gelişmeleri şöyle sıralayabiliriz:

• Rus işgalinden önce Ukrayna’nın gıda ihracatının %35’inin yapıldığını Nikolaev limanı, tahıl ihracatında tamamen devre dışı kalmış durumda. Nikolaev ve Olbia limanlarındaki altyapı tesisleri önemli ölçüde hasar gördü.

• Ukrayna’nın batı bölgelerindeki elavatörlerin yükü keskin bir şekilde arttı.

• Tahıl teslimat maliyetleri fırladı, teslimat süreleri uzadı.

• Gelen ve giden gemilerin oluşturduğu büyük kuyruklara bağlı olarak lojistik maliyetlerde artış ve çiftçilere ödenen fiyatlarda düşüş.

• Askeri harekâtlar sonucunda limanlardaki depoların hasar görmesi veya bloke edilmesi.

• Ukrayna’nın batı sınırından geçen ihracat akışlarındaki artışla birlikte, ülkenin batı kesiminde yeni modern elavatörler inşa edilmesi eğilimi daha fazla önem kazanıyor.

• Polimer silo torbalarında ve modüler tasarımlı tahıl silolarındaki depolamanın payı arttı.

• Avrupa limanlarına tahıl sevkiyatı yapılan Tuna nehri üzerindeki küçük terminaller de dahil olmak üzere alternatif ihracat rotaları giderek daha verimli hale geliyor. 2022 yılına kadar Tuna nehri üzerindeki limanlar pek talep görmedi, sınırlı derinlik ve Ukrayna’nın ana tahıl üretim bölgelerine mesafenin uzun olması nedeniyle düşük hacimlerde ihracat yaptı. Ancak şu anda büyük ihracatçılar bile bu limanlardan operasyonlarını sürdürüyor. Küçük Tuna limanlarındaki tahıl ve yağlı tohum akışının artması, liman altyapısının hızla gelişmesini gerektirdi.

Kuşkusuz geçen yıl, Ukrayna tahıl sektöründeki tüm uzun vadeli eğilimleri tamamen değiştirdi. Üretim, işleme ve ihracattaki düşüş, bir bütün olarak Ukrayna’nın tarım sektörü ve ekonomisi için büyük zorluklar oluşturuyor. Ancak savaş sırasında bile, geleceğe yönelik etkileyici yatırımlarla yeni projeler başlatılıyor.