Tunus’ta hububat üretimi tarım alanlarının 1,3 milyon hektarlık kısmını kaplamaktadır. Avrupa ve Karadeniz ülkeleri Tunus’un önemli hububat tedarikçileri arasındadır. Tunus’ta devlet eliyle yapılan ithalatta genellikle fiyatın esas alındığı, kalitesiz ürün ithal edildiği; bunun da imalatçılar arasında şikayetlere neden olduğu belirtilmektedir. Ülkenin temel politikası üretimi artırarak ülkenin hububat ihtiyacını karşılamak ve ithalatı azaltmaktır. Kendi kendine yeter olma seviyesi olan 2,7 milyon ton üretime ulaşmak temel amaçtır.

Tunus, Kuzey Afrika’daki ikinci güçlü ülke olarak değerlendirilmektedir. Ülkede, imalat sanayi üretiminin yüzde 16,6’sını gıda sanayi teşkil etmektedir. Devlet, sanayileşme politikasında önceliği tarım ürünlerinin işlenmesine vermiştir. Buradaki hedef, yakın zamana kadar her türlü gıda maddesini ithal eden ülkenin, öncelikle bu sektörde kendine yeterli olması ve daha sonra makarna, kuskus, domates salçası, margarin, zeytinyağı gibi temel gıda maddelerini ihraç edebilmesidir. Ancak ülke özellikle tahıl üretiminde henüz kendine yeter seviyeye ulaşamamıştır. Bu yüzden buğday, arpa ve mısır gibi tahıl ürünlerinin büyük bir kısmı yurtdışından ithalat edilmektedir. İthalatta, un yerine buğday ithalatının öncelik olduğu gözlenmektedir.

TUNUS’TA GENEL EKONOMİK GÖRÜNÜM Tunus ekonomisinin genel yapısı incelendiğinde, ülkenin bağımsızlığını kazandığı 1956 yılından 1970’li yıllara kadar devletin ekonomik yaşama önemli ölçüde müdahale ettiği görülmektedir. Sömürge döneminin bir sonucu olarak yabancıların elinde bulunan geniş araziler 1964 yılında kamulaştırılarak köylülere dağıtılmış, aynı dönemde köylüleri tarım kooperatiflerinde örgütlemeye yönelik girişimlerde bulunulmuştur. Ancak söz konusu girişimlerden, kırsal kesimdeki yaygın muhalefet ve kredi veren devletlerin baskısı sonucunda vazgeçilmiştir. Tunus’ta 1972 yılından itibaren özel sektör yatırımlarının teşvik edilmesi amacıyla bazı önlemler yürürlüğe konmasına rağmen gerçek anlamda serbest piyasa ekonomisine ancak 1987 yılında adım atılabilmiştir.

Tunus ekonomisi tarım, madencilik, enerji ve imalat sektörleriyle gelişen bir ekonomidir. Kalkınmaya dönük yatırımlarda gerek Batılı devletlerin (AB), gerek uluslararası kuruluşların sağladığı mali destek önemli yer tutmaktadır.

Tunus ekonomisi, dünya genelinde meydana gelen çeşitli ekonomik çalkantılara rağmen nispeten olumlu görüntü sergilemeye devam etmektedir. Tunus Hükümeti, ekonomiye ilişkin müdahalelerini sosyal istikrar, ücretler ve istihdam üzerindeki olumsuz etkileri en aza indirecek şekilde uygulamaya büyük gayret sarf etmektedir. Tunus, dünya geneline göre global krizden en az etkilenen ülke olmuştur.

2018 yılına kadar Tunus’un GSYİH’sindeki artışın yılda yüzde 4’ün üzerinde olacağı tahmin edilmektedir. Bu dönemde, sanayi üretiminin yılda ortalama yüzde 4,2 oranında, tarım üretiminin ise yüzde 2,6 oranında büyümesi beklenmektedir. Aynı dönemde enflasyonun yılda ortalama yüzde 4,6 oranında artacağı tahmin edilmektedir.

Tunus, 1998 yılında Davos’taki Dünya Ekonomik Forumu’nda yayınlanan Rekabet Raporu’nda, Kuzey Afrika’daki ikinci güçlü ülke olarak değerlendirilmiştir.

TUNUS’TA TARIMIN YERİ VE ÖNEMİ Tarım sektörü Tunus’un en önemli sektörlerinden biri olup, ülke ekonomisindeki yeri, GSYİH’ye olan yüzde 9’luk katkısı ve toplam ihracattaki yüzde 6’lık payı ile tartışılmaz durumdadır. Ülkenin toplam tarım ve gıda ürünleri ihracatı yaklaşık 1 milyar dolardır. Tunus gıda maddeleri ile ilgili kendi kendine yeter bir ülke konumuna gelmiş olup, stratejik tarım ürünlerinin üretimi ve tüketimi arasındaki fark giderek azalmaktadır.

Tunus gıda maddeleri ithal ettiği gibi aynı zamanda önemli bir tarım ürünleri (özellikle zeytinyağı) ihracatçısıdır. Tunus’ta üretilen zeytinyağının, yıllık üretim miktarına bağlı olarak yaklaşık yüzde 75’lik kısmı ihraç edilmektedir. Tunus dünyada zeytinyağı üretiminde, AB’den sonra ikinci büyük üreticidir ve ülkenin zeytinyağı ihracatı, toplam tarım ürünleri ihracatının yüzde 25’ine karşılık gelmektedir. Hurma, turunçgiller, bağcılık, çeşitli sebzeler gibi ticarete konu olan tarımsal üretimin yanı sıra balıkçılık ve su ürünleri sektörleri, ülkenin diğer önemli tarımsal faaliyetleri arasında sayılabilir. Tarım ürünleri ihracatında; AB ülkeleri yüzde 44, Mağrip ülkeleri (Fas, Tunus, Cezayir, Libya, Moritanya) yüzde 24 paya sahiptir.

Tunus’ta 8,575 milyon hektarlık bir tarım alanı vardır. Bu alanın 4,9 milyon hektarlık kısmı kullanılır durumdadır. Ülkede tarımla uğraşan aktif nüfus 516.000’dir. Tunus’ta ekilebilir alanın yüzde 90’ı özel sektöre aittir. Kamuya ait olan kısım ise uzun vadelerle kiralanmaktadır.

Hububat üretimi, tarım alanlarının 1,3 milyon hektarlık kısmını kaplamaktadır. Bu miktar geçen yıllardaki 1,6 milyon hektarlık alanın altında kalmaktadır. Avrupa (Fransa ve İtalya) ile Karadeniz ülkeleri (Ukrayna ve Rusya) Tunus’un önemli hububat tedarikçileri arasındadır. Tunus’ta devlet eliyle yapılan ithalatta genellikle fiyatın esas alındığı, kalitesiz ürün ithal edildiği; bunun da imalatçılar arasında şikayetlere neden olduğu belirtilmektedir. Temel politika, üretimi artırarak ülkenin hububat ihtiyacını karşılamak ve ithalatı azaltmaktır. Kendi kendine yeter olma seviyesi olan 2,7 milyon ton üretime ulaşmak temel amaçtır.

HUBUBAT VE BAKLİYAT ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Tunus’ta hububat üretimine bakıldığında, üretimin çok da yüksek olmadığı görülmektedir. Ülke hububat ihtiyacının önemli bir bölümünü dışardan karşılamaktadır. Amerikan Tarım Bakanlığı Dış Ticaret Servisi (USDA FAS) verileri incelendiğinde; hububat ürünleri arasında en yüksek üretim miktarının buğdaya ait olduğu görülmektedir. USDA verilerine göre; istikrarsız bir seyir izleyen ülkenin buğday üretimi, son 10 yıldaki en yüksek üretim miktarına 2004/05 sezonunda ulaşmıştır. 2004/05 sezonunda 1,7 milyon ton olan üretim, 2010/11 sezonunda 821 bin tona kadar gerilemiş, 2011/12 sezonunda bir önceki sezona kıyasla önemli bir artış göstererek 1,2 milyon tona yükselmiş, 2013/14 sezonunda ise 1,3 milyon ton seviyesine ulaşmıştır. Ancak 2013/14 sezonunda üretimde yeniden önemli bir düşüş yaşanmış ve ülkenin buğday üretimi 970 bin ton seviyesinde gerçekleşmiştir. USDA, ülkenin buğday üretiminin 2014/15 sezonunda 1,4 milyon ton seviyesine yükseleceğini öngörmektedir.

Tunus’ta üretilen buğdayın tamamı iç tüketimde değerlendirilmekte ancak üretim, tüketimi karşılayamamaktadır. Ülkenin buğday tüketimine bakıldığında, tüketim miktarının, üretimin 2 kat üzerinde olduğu görülmektedir. USDA verilerine göre; 2003/04 sezonunda 2,4 milyon ton olan Tunus’un buğday tüketimi, 2007/08 sezonunda son 10 yılın en yüksek seviyesi olan 3,3 milyon tona ulaşmıştır. Sonraki sezonlarda bir miktar gerileyen tüketim, son 4 sezondur 2,8 milyon ton seviyelerinde seyrediyor. 2014/15 sezonunda da yine bu seviyelerde gerçekleşmesi bekleniyor.

Buğdaydan sonra hububat ürünleri arasında en yüksek üretim miktarı arpaya aittir. Ülkenin arpa üretimi de buğdayda olduğu gibi istikrarsız bir görüntü sergilemektedir. USDA verilerine göre; 2003/04 sezonunda 700 bin ton olan Tunus’un arpa üretimi, 2009/10 sezonuna kadar 250 bin ile 400 bin ton arasında kalmıştır. 2009/10 sezonunda 879 bin tonla son 10 yılın en yüksek seviyesine ulaşan ülkenin arpa üretimi, sonraki sezonlarda yeniden düşüşe geçmiş ve 2013/14 sezonunda 320 bin ton seviyelerinde kalmıştır. USDA, 2014/15 sezonunda Tunus’un arpa üretiminde önemli bir artış bekliyor. USDA’ya göre bu sezon üretim 900 bin tona kadar yükselecek. Buğdayda olduğu gibi arpa üretiminin de tamamı iç tüketimde değerlendirilmekte ve üretim tüketimi karşılayamamaktadır. 2003/04 sezonunda 650 bin ton olan ülkenin arpa tüketimi 2005/06, 2006/07 ile 2007/08 sezonlarında 1 milyon tona kadar yükselmiştir. Sonraki sezonlarda düşüşe geçen tüketim son 4 sezondur 800 ile 900 bin ton arasında kalmaktadır. Tüketimin 2014/15 sezonunda da 950 bin tona ulaşacağı öngörülmektedir.

Diğer hububat ürünlerinin üretiminin yok denecek düzeyde olduğu Tunus’ta, üretim olmamasına rağmen tüketimin yoğun olduğu ürünlerden biri de mısırdır. 2003/04 sezonunda 800 bin ton olan ülkenin mısır tüketimi, sonraki 2 sezon 600 bin ton seviyelerine gerilemiş, 2006/07 sezonundan itibaren yeniden yükselişe geçerek 2013/14 sezonunda 900 bin tona kadar yükselmiştir. USDA, Tunus’un 2014/15 sezonunda da 950 bin ton civarında mısır tüketimi gerçekleştireceğini tahmin etmektedir.

Tunus’taki bakliyat üretimi ise Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü FAO verilerine göre 15 bin ile 26 bin ton arasında değişmektedir. FAO verilerine göre 2003 yılında 22 bin olan bakliyat üretimi, 2004 yılında 21 bin tona, 2005 yılında ise 15 bin tona gerilemiştir. Sonraki yıllarda yeniden artışa geçen ülkenin bakliyat üretimi, 2008’de 20 bin tona, 2009 yılında 25 bin tona ulaşmıştır. Ülkenin son 3 yıldır gerçekleştirdiği üretim ortalama 26 bin ton civarındadır.

TUNUS’TA DIŞ TİCARET Tunus’un dış ticaretine baktığımızda, 2013 yılında ihracatın bir önceki yıla göre yüzde 0,3 oranında artarak 17,06 milyar dolara ulaştığı, ithalatın yüzde 0,8 oranında düşerek 24,26 milyar dolara gerilediği; ihracatın ithalatı karşılama oranının ise yüzde 70’e ulaştığı görülmektedir. Yıllar itibarıyla giderek artan bir şekilde dış ticaret açığı veren Tunus, 2006 yılında 2,9 milyar Dolar dış ticaret açığı verirken, 2013 yılında bu açık 7,2 milyar Dolar düzeyine ulaşmıştır. Tunus’un ihracat yapısı ise ülkenin aynı zamanda üretim yapısını da yansıtmaktadır. Ülkenin ihracatında elektrikli ve elektriksiz makineler yüzde 23 payla ilk sırada yer alırken, tekstil ve hazır giyim ürünleri yaklaşık yüzde 18’lik payla ikinci sırada yer almaktadır. Bu ürünleri yüzde 15 pay ile mineral yağlar, yüzde 4 ile bitkisel yağlar ve yüzde 3,5 ile gübre takip etmektedir.

Tunus’un ithalatında, tüketim mallarının payı yaklaşık yüzde 30 gibi yüksek bir orana sahiptir. Bu durum endüstri açısından ülkenin kendine yeterli olmadığının göstergesidir. Ülkenin ithalatı; başta pamuk ve kumaş olmak üzere tekstil hammaddelerinden, endüstri alet ve makinelerinden, mineral yakıtlar gibi enerji hammaddelerinden, oto yan sanayi ve plastik maddeleri ile türevlerinden, hububat ve demir çelik gibi hammaddelerden oluşmaktadır. Ülke, dış ticaretinin ağırlıklı bölümünü AB ülkeleriyle gerçekleştirmektedir. Tunus, Arap dünyasında AB ile Ortaklık Anlaşması imzalayan ilk ülke olma özelliğine sahiptir. Tunus, 2013 yılında ihracatın yüzde 71,3’ünü, ithalatın yüzde 55,8’ini AB ülkeleriyle gerçekleştirmiştir. 2013 yılı verileri itibariyle en yoğun ticari ve ekonomik ilişkilere sahip olduğu AB ülkeleri Fransa, İtalya ve Almanya’dır. 1 Ocak 2008 tarihinden itibaren Tunus ile AB arasında serbest ticaret alanı oluşturulmuştur. Tarifelerin indirimi sanayi sektörüne yöneliktir, tarım ve işlenmiş tarım ürünlerini kapsamamaktadır. Buna ilave olarak “İlerletilmiş Serbest Ticaret Bölgesi” kapsamında, 2008 yılı Mart ayında hizmet ve tarım sektöründe de müzakereler başlamıştır. Tunus, 11 Kasım 2008 tarihinde gerçekleştirilen Tunus-AB Ortaklık Konseyi toplantısı sırasında, imtiyazlı ortaklık statüsü talebinde bulunmuştur.

DIŞ TİCARETTE HUBUBAT VE UNUN YERİ Tunus, hububat ve un ihtiyacının önemli bir kısmını yurtdışından karşılamaktadır. USDA verilerine göre ülke her yıl 1 milyon tonun üzerinde buğday ithalatı gerçekleştirmektedir. Yıllar bazında ithalata bakıldığında 2003 yılında 781 bin ton olan toplam buğday ithalatının 2004’te 1 milyon tona, 2005’te 1,2 milyon tona, 2006 1,4 milyon tona, 2007’de ise son 10 yılın en yüksek noktası olan 2,3 milyon tona çıktığı görülmektedir. 2007’den sonra bir miktar gerileyen ithalat, 2012 yılında 1,4 milyon ton, 2013 yılında ise 1,6 milyon ton seviyelerinde gerçekleşmiştir. 2014 yılında da ülkenin buğday ithalatının 1,5 milyon ton civarında gerçekleşeceği öngörülmektedir. Buğdaydan sonra en fazla ithal edilen hububat ürünü mısırdır. USDA verilerin göre ülke her yıl 650 ile 900 bin ton arasında mısır ithalatı gerçekleştirmektedir. Yıllar bazında mısır ithalatına bakıldığında; 2003 yılında 804 bin ton seviyelerinde gerçekleşen ithalat, sonraki 3 sezon yaklaşık 660 bin ton seviyesinde seyretmiştir. Sonraki yıllarda zaman zaman düşüşler, zaman zaman artışlar gösteren mısır ithalatı, 2012 yılında 872 bin tona, 2013 yılında ise 950 bin tona ulaşmıştır. USDA 2014 yılında ülkenin yaklaşık 900 bin ton civarında mısır ithalatı gerçekleştireceğini tahmin etmektedir. USDA ve FAO verileri incelendiğinde, Tunus’un un ithalatından ziyade buğday ithalatını tercih ettiği gözlenmektedir. Ülkenin gerçekleştirdiği un ithalatı 2 yıl hariç, 2 bin ile 5 bin ton arasında değişmektedir. Ancak FAO verilerine göre Tunus 2003 – 2011 yılları arasında 2 kere yüksek oranda un ithalatına başvurmuş, 2008’de 11 bin ton, 2011’de ise 50 bin ton un ithal etmiştir.

TUNUS’TA UN DEĞİRMENCİLİĞİ Tunus’un Tarım Bakanlığı’na bağlı tahıl ofisi Office of Cereals’in web sitesinde yer verdiği sektör bilgisine göre; ülkedeki un sanayini bir araya getirmek için devlet tarafından oluşturan özel bir örgüt olan Chambre Syndicale’ye üye şuanda aktif 25 un değirmeni bulunuyor. Bunların 18 tanesi Tunus’un 4 büyük limanı yakınlarında bulunuyor. Tunus’un en büyük şehrinde yer alan 8 tanesinin kapasitesi, ulusal kapasitenin yüzde 53’ünü oluşturuyor. Geriye kalan değirmenlerden 4’ü Susa (Sousse) kentinde, 3’ü Safakes (Sfax) kentinde ve 3’ü de Gabes’de bulunuyor. Diğer değirmenler ise Nabil (Nabeul), Beja, Cendube (Jendouba), Kafsa (Gafsa) ve Kassarin (Kasserine) şehirlerinde yer alıyor. Bu değirmenlerin yıllık öğütme kapasitesi ise 2 milyon ton. Tunus Değirmenci Derneği'nin bize verdiği bilgilere göre de; ülkede 28 tane endüstriyel ölçekte değirmen bulunuyor. Bu değirmenlerin 5 tanesi şuan için kapalı. Bu değirmenlerin hemen hemen hepsi buğdayın yanı sıra başka tahıllar da işliyor ve her biri 400 ton/gün ve üstü kapasiteye sahip. Bu değirmenlerin toplamındaki buğday öğütme kapasitesi ise yaklaşık 23,1 milyon ton. Yine derneğin verdiği bilgiye göre; 2013 yılında ülkenin öğüttüğü yumuşak buğday miktarı yaklaşık 11,5 milyon kental. Sektörün önde gelen şirketleri, ISO, HACCP gibi uluslararası standartları karşılayacak bir altyapıya sahip ve hepsi modern ve son teknoloji kullanıyor.