Kamboçya'da buğday unu, ekmek, kek, bisküvi ve taze makarnada (noodle) tüketilmektedir. Buğday unu tüketiminin yaklaşık yüzde 70'i, Phnom Penh bulunan iki yerel değirmenin endüstriyel üretimiyle karşılanmaktadır. Kalan yüzde 30 ise yasal veya yasadışı yollarla Vietnam'dan ithal edilmektedir. Bazı küçük ölçekli pirinç unu üreticileri de vardır ancak endüstriyel pazarda buğday unu üretimi hakimdir.

Kamboçya, Birleşmiş Milletler’in “En Az Gelişmiş Ülkeler” kategorisinde yer alan Asya Kıtası’ndaki en fakir ülkelerden birisidir. Ülke halen yabancı yardımlara ihtiyaç duymakla birlikte genel itibariyle düzenli bir büyüme eğilimindedir. Pirinç ülkedeki en önemli tarım ürünüdür ve Kamboçya halkının başlıca gıda kaynağıdır. Ülkedeki ekili alanların yarısından fazlası pirinç üretimine ayrılmıştır. Ülkede üretilen bir diğer tahıl ürünü mısırdır ancak mısır üretimi, çiftçilerin pirinç ekimine yönelmesiyle birlikte genel itibariyle düşüş göstermektedir. Buğday ise yasal ve yasadışı yollarla ithal edilmektedir. Yasal ithalat Avustralya, Arjantin, Kanada, Hindistan ve ABD'den gerçekleştirilirken yasadığı ithalatın en büyük kaynağı komşu ülke Vietnam’dır.

Buğday unu, ülkede ekmek, kek, bisküvi ve taze makarna olarak tüketilmektedir. Buğday unu tüketiminin yaklaşık yüzde 70'i, Phnom Penh bulunan iki yerel değirmenin endüstriyel üretimiyle karşılanmaktadır. Kalan yüzde 30 ise yasal veya yasadışı yollarla Vietnam'dan ithal edilmektedir. Bazı küçük ölçekli pirinç unu üreticileri de vardır ancak endüstriyel pazarda buğday unu üretimi hakimdir.

KAMBOÇYA’DA GENEL EKONOMİK GÖRÜNÜM Kamboçya, 2009’da gerçekleşen küresel finans krizinin 10 yıl öncesinde, ulaşmış olduğu çift haneli büyüme rakamlarıyla dünyanın en hızlı büyüyen 7. ekonomisi konumundaydı. 2009’da yüzde 2,5 küçülen ekonomi, 2010’da kendisini hızla toparlayarak yüzde 6, 2011’de ise yüzde 7,1 büyümüştür. Bölgede gerçekleşen sel felaketi, ülkedeki 24 eyaletin 17’sinde üretimi olumsuz etkilemiştir. Bu durum 2011’in son çeyreğinde büyümenin yavaşlamasına yol açmıştır. Ülkenin ekonomik büyümesinin ardındaki itici güç ihracattır. Ülkenin tekstil ihracatı ABD’ye bağımlıdır. Ekonomi 2012’de de yüzde 7,3 büyümüştür. 2013 yılında büyümenin yüzde 7 olduğu, 2014 yılında ise yüzde 7,3 olacağı tahmin edilmektedir. Altyapı ve şirket yatırımlarının 2014-15 döneminde ekonomik büyümenin lokomotifi olacağı öngörülmektedir. 2015-18 arasında GSYİH artışının yıllık ortalama yüzde 7,3 olması beklenmektedir.

Ancak tüm bu büyüme rakamları aldatıcı olabilmektir çünkü Kamboçya halen Birleşmiş Milletler’in “En Az Gelişmiş Ülkeler” kategorisinde yer alan Asya Kıtası’ndaki en fakir ülkelerden birisidir. Halen yabancı yardımlara muhtaç olan Kamboçya’da, hükümet bütçesinin yarısından fazlası gönüllülerin bağışlarından oluşmaktadır. Tekstil ve turizm sektörlerinde yaşanan güçlü büyümelere rağmen ülke, bir tarım ülkesi olma konumunu sürdürmektedir.

KAMBOÇYA’DA TARIM Tarım sektörü Kamboçya açısından hayati önem taşımaktadır. Ülke nüfusunun yüzde 80’i kırsal alanda yaşamaktadır ve işgücünün yüzde 75’i tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Kamboçya’da tarımın geliştirilmesi öncelikli hükümet politikalarından biridir. Tarım sektörüne yönelik yoğun politikalar sayesinde, sektör hızlı bir büyüme performansı yakalamıştır ve bu hızlı büyümenin devam edeceği öngörülmektedir.

Pirinç ülkedeki en önemli tarım ürünüdür ve Kamboçya halkının başlıca gıda kaynağıdır. Ülkedeki ekili alanların yarısından fazlası pirinç üretimine ayrılmıştır. 2010 yılında tarım sektörü yüzde 4.5 oranında büyüme kaydetmiştir. Çeltik ekili alanların genişletilmesi ve çeltikten elde edilen verimin artması; komşu ülke Tayland ve Vietnam’da yaşanan sel felaketinden dolayı ekili alanların zarar görmesi ve buna bağlı olarak Kamboçya tarım ürünlerine olan talebin artması, sektördeki büyümenin başlıca nedenleri olarak gösterilmektedir.

Kamboçya tarım sektörünün yeterince gelişmemiş olmasının başlıca nedeni ise modernize edilmiş bir tohum endüstrisinin olmayışıdır. Kamboçyalı çiftçilerin neredeyse tamamı çeltik yetiştirirken geleneksel yollara başvurmaktadır. Ülkede yalnızca bir adet tohum fabrikası (AQUIP Tohum Şirketi) bulunmaktadır ve yıllık 2 bin 600 ton pirinç tohumu üretmektedir. Buna karşılık komşu ülke Tayland’da 85 tohum fabrikası vardır ve yıllık 50 bin ton pirinç tohumu üretmektedir. Birleşmiş Miletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO) ve AB, ülkede tohum endüstrisinin geliştirilmesi yönünde gerekli adımların atılması için Kamboçya hükümetini teşvik etmiştir. Bu bağlamda, Kamboçya hükümeti 10 çeşit pirinç tohumu seçip bunların üretiminde sivil toplum kuruluşları, AB ve BM Gıda ve Tarım Örgütü’nün de desteği ile endüstrinin genişletilmesi için çalışmalara başlamıştır. Kauçuk ise pirinçten sonra ihraç edilen en önemli tarım ürünüdür.

HUBUBAT ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ İklimsel özellikleri nedeniyle daha çok pirinç ve mısır üretimine elverişli olan Kamboçya, her yıl 9 ile 11 milyon ton arasında tahıl üretimi gerçekleştirmektedir. Yukarıda da değinildiği gibi pirinç, ülkedeki başlıca tarımsal üründür. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre; 2002 yılında 1 milyon 994 bin hektarda çeltik ekimi gerçekleştiren Kamboçya, sonraki yıllarda ekim alanını genişleterek 2011 yılında 2 milyon 968 bin hektara, 2012 yılında ise 3 milyon 7 bin hektara çıkardı. Ekim alanı ve verimlilik artışıyla birlikte son 10 yılda çeltik üretimini de yüzde 100’ün üzerinde arttırdı. FAO’nun yıllık bazdaki üretim verileri incelendiğinde; 2002 yılında 3 milyon 822 bin ton olan Kamboçya çeltik üretiminin, 2006 yılında 6 milyon 264 bin tona, 2010 yılında 8 milyon 245 milyon tona, 2012 yılında ise 9 milyon 290 bin tona ulaşarak istikrarlı bir artış kaydettiği görülmektedir.

FAO’nun 28 Ocak 2014 tarihli ülke özeti ise Kamboçya çeltik üretiminin 2013/14 sezonunda rekor düzeyde artış gösterdiğine işaret ediyor. Kamboçya’da sezon, iklimle paralel olarak yağışlı ve kuru olarak iki bölüme ayrılıyor ve ülkenin 2013/14 ana yağışlı sezonu, Aralık başında başlayıp, bazı bölgelerde Şubat sonuna kadar devam ediyor. FAO’nun bu sezon bölünmesini baz alarak hazırladığı ülke özetine göre; ilk resmi tahminler, 2013 ana sezon (yağışlı sezon) çeltik hasadının, 7.3 milyon tonluk rekor seviyeye ulaşacağını ortaya koyuyor. Bu da bir önceki yıl gerçekleşen yüksek üretimin yüzde 1.7 üzerinde bir artışa işaret ediyor. Ekimlerdeki tahmini yüzde 3.3 genişlemenin, bu artışta etkili olduğu belirtiliyor. Ancak yoğun muson yağmurları, Eylül-Ekim 2013 döneminde Mekong nehri havzasının kuzey bölgelerini etkileyen sellere neden oldu. Kamboçya Tarım, Orman ve Balıkçılık Bakanlığı (MAFF), sellerin, özellikle çeltik için önemli iller olan Battambang, Banteay Meanchay ve Siem Reap’te 128 bin hektara yakın çeltik ekili alana zarar verdiğini tahmin ediyor (toplam alanın yüzde 5'i).

2013/2014 ikincil kuru sezon çeltik ekimi ise tamamlanmak üzere. Ön resmi tahminler, Aralık ayının sonundan itibaren çeltik ekiminin, 2013 yılının aynı dönemindeki ekili alanın yüzde 4,6 altında kaldığını göstermektedir. Ekili alandaki bu düşüşün, özellikle Aralık 2013'te yaşanan ortalama yağışlardaki düşüşten kaynaklandığı belirtiliyor. Resmi raporlarlar, tohum ve verim teşvik girdilerinin yeterli karşılığının ürün verimliliğine yardımcı olmasının beklendiğini göstermektedir.

Ülkenin 2013/14 toplam pirinç (çeltik) üretiminin ise devam etmekte olan ana ve ikinci sezon da dahil, resmi olarak, geçen yılki yüksek seviyenin biraz üzerine çıkarak 9,3 milyon tonluk bir seviyeye ulaşması bekleniyor.

Kamboçya’daki bir diğer önemli tahıl ürünü ise mısır. Ülkedeki mısır ekim alanı ve üretim miktarı son 10 yılda yüzde 100’ün üzerinde artış gösterdi. FAO verilerine göre; 2002’de 71 bin hektar olan mısır ekim alanı, 2010’da 330 bin hektara kadar ulaşmış, sonraki 2 yılda bir miktar düşerek 2012 yılında 215 bin hektarda kalmıştır. 2002 yılında 148 bin ton olan Kamboçya mısır üretimi de, ekim alanındaki genişlemeye paralel olarak 2009 yılında 924 bin tona, 2012 yılında ise 950 bin tona ulaştı.

2013 mısır hasadı ise Ekim 2013 itibariyle tamamlandı. FAO’nun ülke özetine göre; son resmi tahminler, mısır hasadının geçen yılki seviyenin yüzde 4 gibi bir miktar altında kalacak şekilde, 911 bin ton olarak gerçekleştiğine işaret ediyor. Üretimdeki düşüşün, özellikle çiftçilerin çeltik üretimine geçişinin bir sonucu olarak ekili alandaki yüzde 6'lık daralmadan kaynaklandığı belirtiliyor. Ülkenin mısır ekim alanlarında, üç yıldır üst üste yaşanan bir daralma söz konusu.

Buğday ve arpa üretiminin olmadığı Kamboçya’da, 2013 yılında gerçekleştirilen toplam tahıl üretiminin ise 10,3 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir.

KAMBOÇYA’DA DIŞ TİCARET Kamboçya’nın dış ticaret hacmi 1999’da ASEAN ve 2004’te DTÖ’ye üye olmasıyla birlikte her yıl artmıştır. ITC Trademap verilerine göre ülke dış ticarette fazla veren bir ülke konumundadır. 2008 4,36 milyon Dolarlık ihracat gerçekleştiren Kamboçya, 2012 yılında bu oranı 7,83 milyon Dolar çıkarmıştır. Ancak ülke ihracatı ithalata bağımlı olduğu için ihracatla birlikte ithalat da artmaktadır. 2008’de 4,41 milyon Dolar olan ülkenin toplam ithalat miktarı, 2012 yılında 7,06 milyon Dolara ulaşmıştır.

Kamboçya’nın temel ihraç malları, tekstil, ağaç, kauçuk, pirinç, balık, tütün, ayakkabı; temel ithal malları ise petrol ve ürünleri, sigara, altın, inşaat malzemesi, makine, motorlu araçlar ve eczacılık ürünlerinden oluşmaktadır.

Kamboçya’nın ticaret yaptığı ülkeler arasında Vietnam, Çin ve Tayland, sırasıyla ilk üçte yer almaktadır. Ülkenin en çok ihracat yaptığı ülkeler arasında ABD ilk sırada yer almaktadır. Kamboçya 2012 yılında 7,838 milyon Dolarlık ihracatının 2,033 milyon Dolarlık kısmını ABD’ye gerçekleştirmiştir. Kamboçya’nın ihracatında ABD’yi Hong Kong, Singapur, Birleşik Krallık ve Almanya takip etmektedir. İthalatta ise en yükse pay Çin’e aittir. Kamboçya 2012 yılında 7,063 milyon Dolar olan toplam ithalatının 2,162 milyon Dolarlık kısmını Çin’den gerçekleştirmiştir. Kamboçya’nın ithalatında Çin’i sırasıyla Vietnam, Tayland, Tayvan, Hong Kong ve Kore takip etmektedir.

DIŞ TİCARETTE HUBUBATIN YERİ Kamboçya’nın gerçekleştirdiği tahıl ürünleri ihracatı ve ithalatı diğer birçok ülkeye kıyasla oldukça düşüktür. Ülkenin pirinç ihracatı son 10 yılda önemli bir artış göstermiştir. FAO verilerine göre; 2005 yılında miktar bazında 2.318 bin ton, değer bazında 956 bin Dolar olan ülkenin pirinç ihracatı, 2008 yılında miktar bazında 5.536 bin tona, değer bazında 3.147 bin Dolara; 2011 yılında ise önceki yıllara göre önemi bir artışla miktar bazında 174.045 bin tona, değer bazında 107.917 bin tona yükselmiştir. Ancak dünyadaki önemli pirinç ihracatçılarıyla karşılaştırıldığında bu oranlar son derece düşüktür. Pirinç ihracatına karşılık ithalatı ise tersi bir seyir izlemekte ve her yıl düşüş göstermeye devam etmektedir. 2005 yılında 40 bin ton civarında olan ülkenin pirinç ithalatı, 2011 yılında 12 bin ton seviyelerine gerilemiştir. FAO, ülkenin 2014 yılında yaklaşık 1,4 milyon ton pirinç ihracatına ulaşabileceğini tahmin ediyor.

Ülkede, bazı pirinçler resmi olarak ihraç edilmekle birlikte öğütülmüş pirinç ve/veya çeltik Vietnam ve Tayland'a sınır ötesi ticaretle geçiyor. Pirinç fiyatları ise genel olarak sabit veya düşük. Son aylarda pirinç toptan fiyatları, 2013 ana yağışlı sezon çeltik hasadının başlamasıyla birlikte genel olarak sabit kaldı veya düşüş gösterdi. Ağustos 2013'te rekor seviyelere ulaşan Battambang piyasasındaki pirinç fiyatları, o zamandan bu yana azalma eğiliminde. Batı Tayland sınırında bulunan ülkenin ana pirinç üretim alanı olan Battambang'da ise fiyatlar genel olarak düşük kalmaktadır.

Kamboçya’da pirinç ihracatındaki artışa karşılık mısır ihracatında, özellikle son yıllarda önemli bir düşüş gözlenmektedir. 2005 yılında 22 bin ton olan ülkenin mısır ihracatı, 2009 yılında 350 bin tona kadar yükselmiştir. Ancak sonraki sezonlarda düşüşe geçen ihracat, 2011 yılında 5 bin ton gibi çok düşük bir seviyede kalmıştır. FAO, 2014 yılında mısır ihracatının yeniden eski seviyelerine ulaşacağını ve yaklaşık 360 bin tona yükseleceğini tahmin ediyor. FAO, ülkenin 2014 yılında gerçekleştireceği toplam tahıl ihracatının 1.8 milyon ton gibi rekor bir seviyeye ulaşmamasını bekliyor (bir önceki yılın yüzde 8 üzerinde).

Ülkenin ithalatında öne çıkan bir diğer tahıl ürünü ise buğday. Kamboçya, sınırlı olmakla birlikte her yıl bir miktar buğday ithalatı gerçekleştiriyor. FAO verilerine göre; 2005 yılında miktar bazında 24,5 bin ton, değer bazında 4.509 bin Dolar olan Kamboçya’nın buğday ithalatı, 2007 yılında miktar bazında 27,2 bin tona, değer bazında 7.380 bin Dolara yükselmiş ancak bir sonraki yıl gerileme göstererek miktar bazında 8.7 bin tona, değer bazında 4.290 bin Dolara kadar düşmüştür. Sonraki yıllarda yeniden artmaya başlayan buğday ithalatı, 2011 yılında miktar bazında 15,7 bin tona, değer bazında ise 4.000 bin Dolara ulaşmıştır.

DEĞİRMENCİLİK VE TAHIL İŞLEME SEKTÖRÜ Craig MacKay'in 2007 yılında Eğitim Geliştirme Akademisi (AED) adına hazırladığı Kamboçya Pazar Araştırması'na göre; Kamboçya'da buğday unu, ekmek, kek, bisküvi ve taze makarnada (noodle) tüketilmektedir. Buğday unu tüketiminin yaklaşık % 70'i, Phnom Penh bulunan iki yerel değirmenin endüstriyel üretimiyle karşılanmaktadır. Kalan yüzde 30 ise yasal veya yasadışı yollarla Vietnam'dan ithal edilmektedir. Bazı küçük ölçekli pirinç unu üreticileri de vardır ancak endüstriyel pazarda buğday unu üretimi hakimdir. Buğdayın çoğunlukla sert çeşitleri Avustralya, Arjantin, Kanada, Hindistan ve ABD'den ithalat edilmektedir. Yukarıda da bahsedildiği gibi Kamboçya'da çalışan iki un değirmeni bulunmaktadır. Bunlardan biri olan Asia Flour Mills, günlük 130 ton öğütme kapasitesiyle (100 ton un) en büyük tesis konumundadır. Yüzde 65 kapasiteyle çalışan tesis, haftada 6 gün, günde 16 saat çalışmaktadır. 120 tonluk günlük kapasiteye (91 ton un) sahip olan Men Sarun, günde 10 saat, haftada 6 gün ve yaklaşık yüzde 60 kapasiteyle çalışmaktadır.

Ülkedeki toplam yerel üretimin, Men Sarun'dan yaklaşık yüzde 25-40 daha fazla üreten Asya Flour Mills'le birlikte aylık 3000-3500 ton olduğu tahmin edilmektedir. Toplam pazardaki tüketimin, yerel üretim ve de Vietnam'dan yapılan yasal ve yasadışı ithalat da dahil ayda yaklaşık 5000 ton olduğu tahmin edilmektedir. Bu pazarın yüzde 20'sinin Vietnam'dan yasadışı yollarla yapılan un ithalatından oluştuğu düşünülmektedir.

Her iki değirmenci de birinci ve ikinci sınıf kalitelerde un üretmektedir. Her bir değirmencinin, üretiminin yüzde 80'ini (1. sınıf) fırıncılık sektörüne sattığı tahmin edilmektedir. Kalan un (2. sınıf) yaş makarna (noodle) endüstrisine ve bisküvi üreticilerine satılmaktadır.

Ülkede un değirmenlerinde kullanılan teknolojiler de farklılık göstermektedir. Ülkedeki 2 değirmenden biri olan Men Sarun Çin kaynaklı ekipmanlar kullanırken Asia Flour Mills İsviçre kaynaklı değirmen ekipmanlarından yararlanarak dikey bir değirmen çalıştırmaktadır. Men Sarun un değirmeni yaş glüten, kül, nem ve eleme testleri için temel bir laboratuvara sahiptir. Asia Flour Mills’de de bir laboratuvar vardır ve bu laboratuvarın test sürecinin Men Sarun değirmeniyle eşdeğerde olduğu kabul edilmektedir.

Pirinç değirmenlerinin sayısıyla ilgili bir veri bulunmamaktadır ancak Kamboçya’nın sahip olduğu yetersiz ve eski teknoloji yüzünden işlenmiş pirinç ihracatının az olduğu belirtilmektedir. Ülkenin hasat ettiği pirincin üretim sonrası işlemlerinin gerçekleştirilebilmesi için yaklaşık 350 milyon dolarlık bir yatırıma ihtiyaç duyulduğu tahmin edilmektedir. Ülkede pirinç değirmeni yatırımına ihtiyaç duyulmaktadır. Pirinç değirmenlerindeki yetersizlikten ötürü, ülkede hasat edilen pirincin önemli bir kısmı Vietnam’daki değirmenlere gönderilmektedir.