Dünyada son yıllarda istikrarlı bir şekilde artan pirinç üretimi, 2012/13 sezonunda 470 milyon tona ulaşmıştır. Ancak pirinç üretiminin büyük bir bölümünün üretildiği bölgede tüketilmesi nedeniyle sadece 35-40 milyon ton pirinç uluslararası ticarete konu olabilmektedir. 2012/13 sezonu itibariyle dünya pirinç ticaretindeki en büyük ihracatçı ülkeler Hindistan ve Tayland, en büyük ithalatçı ülkeler ise Çin ve Nijerya’dır. Oldukça eski bir kültür bitkisi olan çeltiğin gen merkezinin Güneydoğu Asya’da Hindistan ve Çin olduğu tahmin edilmektedir. İlk çeltik tarımının ise M.Ö. 3000’li yıllarda yapılmaya başladığı, Avrupa’ya M.Ö. 300’de, Amerika kıtasına 17. yüzyıl sonlarında, Türkiye’ye ise yaklaşık olarak 500 yıl önce girdiği tahmin edilmektedir. Bileşiminde az protein bulundurmasına karşın beslenme için gerekli amino asitlerce zengin olması nedeniyle çeltik, insan beslenmesinde buğdaydan sonra en çok kullanılan tahıl ürünüdür. Aynı zamanda dünyadaki insanların yarıdan fazlasının da ana besin kaynağıdır. Su içerisinde çimlenebilen tek tahıl cinsi olan ve suda erimiş oksijeni kullanarak gelişen çeltik, tuzlu ve alkali arazilerde yetişebilmesi, bu arazilerin ıslahında etkili olması ve bu topraklardan ekonomik verim alınması açısından da, Türkiye dahil birçok ülkenin tarımında önemli bir yere sahiptir. Ancak dünya çeltik üretiminin büyük bir bölümü, yetişme koşullarını sağlayan tropik ve ılıman bölgelerde yapılmaktadır. Yaklaşık 1.5 milyar hektar olarak tahmin edilen dünya tarım alanlarının 700 milyon hektarına yakın bir bölümünde tahıl ekimi yapılmaktadır. Tahıl ekimi için kullanılan bu alanın yaklaşık yüzde 22’sine çeltik ekilmektedir (2011 yılında 160.26 milyon hektar) ve bu alandan üretilen çeltik miktarı, toplam tahıl üretimi içerisinde yüzde 28 paya sahiptir. Dünyadaki çeltik ekim alanlarının çok büyük kısmı Asya kıtasında yer almaktadır. Çin yaklaşık 30 milyon ha, Hindistan 45 milyon ha, Endonezya 12 milyon ha, Bangladeş 12 milyon ha, Tayland 11 milyon ha ile dünyada en fazla çeltik ekim alanına sahip olan Asya ülkeleridir. Sadece Hindistan, Çin ve Endonezya dünya çeltik ekim alanında yüzde 50’den daha fazla paya sahiptir. DÜNYA PİRİNÇ ÜRETİMİ VE BAŞLICA ÜRETİCİ ÜLKELER IGC’nin Haziran ayı raporuna göre; 2010/11 sezonunda 449 milyon ton olan dünya pirinç üretimi, 2011/12 sezonunda 16 milyon tonluk artışla 465 milyon tona ulaşmıştır. 2012/13 sezonunda dünya pirinç üretiminin bir önceki sezona oranla 5 milyon ton artışla 470 milyon tona ulaştığını tahmin eden IGC, 2013/14 sezonu için de 6 milyon tonluk (476 milyon ton) bir artış öngörüyor. Ülkeler bazında bakıldığında dünya pirinç üretiminin büyük bir kısmının Çin, Hindistan, Endonezya, Bangladeş ve Vietnam tarafından yapıldığı görülmektedir. USDA verilerine göre; 2012/13 sezonunda 470 milyon ton civarında olan dünya pirinç üretiminin 247 milyon tonu (Çin 143 milyon ton, Hindistan 104 milyon ton) Çin ve Hindistan tarafından üretilmektedir. Bu 2 ülkeyi 37,5 milyon tonla Endonezya, 34 milyon tonla Bangladeş, 27,6 milyon tonla Vietnam ve 20,2 milyon tonla Tayland takip etmektedir. USDA 2013/14 sezonu öngörüsünde, Çin’in pirinç üretiminde 1 milyon tonluk, Hindistan’ın pirinç üretiminde ise 4 milyon tonluk artış öngörmektedir. Diğer önemli üreticilerin 2013/14 üretim miktarlarının ise bir önceki sezonla hemen hemen aynı oranlarda kalacağını öngörüyor. Dönem sonu stoklarıyla ilgili IGC verileri incelendiğinde; 2010/11 sezonunda 99 milyon ton, 2011/12 sezonunda 107 milyon ton olan dönem sonu stoklarının, 2012/13 sezonunda yine 107 milyon tonda kaldığı tahmin ediliyor. 2013/14 sezonuyla ilgili stok öngörü ise 109 milyon ton. Asya ülkeleri, dünya çeltik ekilişinin % 89’unu, üretimin ise % 90’ını gerçekleştirmektedir. Bu ülkeler arasında Çin Halk Cumhuriyeti, dünya çeltik ekilişinin % 19’una, üretiminin ise % 30,4’üne sahiptir. FAO ve USDA verilerine göre; Çin, çeltik üretim miktarında dünya birincisidir. Hindistan ise % 22.1’lik payıyla dünyada en çok pirinç üreten ikinci ülke konumundadır. Çeltikte birim alandan elde edilen verimlilik ise dünya genelinde sürekli artmaktadır. 2009 yılı verilerine göre; dünya çeltik üretimi 2009 yılında, 1980’e göre yaklaşık yüzde 45, 1990 yılına göre yüzde 15 artmıştır. Dünya çeltik verimlilik ortalaması 420 kg/da’dır. Mısır, verimlilik bakımından 954 kg/da ile birinci sırada yer almaktadır. Mısır’ı 670-750 kg/da verimlilik ile Japonya ve ABD izlemektedir. Türkiye’de ise dekara verimlilik dünya ortalamasının üzerinde olup FAO ve resmi rakamlara göre 778 kg/da’dır. Dünyada yıllık 430 ile 460 milyon ton arasında çeltik üretimi yapılmaktadır. DÜNYA PİRİNÇ TÜKETİMİ VE BAŞLICA TÜKETİCİ ÜLKELER Türkiye gibi ülkelerde temel besin maddesi olarak buğday tüketilirken, Asya ülkelerinin önde gelen besin maddesi pirinçtir. Dünya pirinç üretiminin yüzde 90’ını gerçekleştiren bu ülkeler, üretimlerinin büyük bölümünü iç pazarda tüketmektedirler. IGC’nin 1 Haziran 2013 tarihli raporunda; 2010/11 sezonunda 445 milyon ton, 2011/12 sezonunda 458 milyon ton olan dünya pirinç tüketiminin, 2012/13 sezonunda 469 milyon tona ulaştığı tahmin edilmektedir. Buna göre dünya pirinç tüketimi, 2012/13 sezonunda, bir önceki sezona kıyasla 11 milyon tonluk bir artış kaydetti. IGC’nin 2013/14 sezonuna ilişkin dünya pirinç tüketim öngörüsü ise 5 milyon tonluk bir artışa işaret ediyor. Buna göre 2013/14 sezonunda dünya pirinç tüketimi 474 milyon tona ulaşacak. IGC’den daha büyük bir artış öngörüsünde bulunan USDA’ya göre dünya pirinç tüketimi 2013/14 sezonunda 9 milyonluk artışla 479 milyon tona ulaşacak. USDA’nın raporuna göre de; 2012/13 sezonunda, dünya pirinç üretiminde olduğu gibi tüketiminde de Çin 144 milyon tonla ilk sırada yer almaktadır. Çin’i 96,1 milyon tonla Hindistan, 40 milyon tonla Endonezya, 34,5 milyon tonla Bangladeş, 20,1 milyon tonla Vietnam izlemektedir. Tüketim miktarları incelendiğinde dünya pirinç tüketiminin yüzde 51,1’inin Çin ve Hindistan’ın tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. DÜNYA PİRİNÇ TİCARETİ Dünya pirinç üretiminin ancak 35-40 milyon tonu, yani % 7-8’si uluslararası ticarete konu edilmektedir. Uluslararası ticarete konu edilen pirinç miktarının bu kadar az olmasının temel nedeni, yukarıda da değinildiği gibi üretimin büyük miktarını yapan Asya ülkelerinin, aynı zamanda pirincin ana tüketicisi konumunda olmalarıdır. IGC’nin son raporuna göre; 2010/11 sezonunda 36 milyon ton olan uluslararası pirinç ticareti, 2011/12 sezonunda 39 milyon tona ulaştı. Dünya pirinç ticaretinin 2012/13 sezonunda 2 milyon ton gerileyerek 37 milyon tona düştüğünü tahmin eden IGC, yeni sezonda da dünya pirinç ticaretinin bu düzeyde seyredeceğini öngörüyor. Dünyada en fazla pirinç ihraç eden ülke Tayland’dır. Ancak Tayland, 2011/12 sezonunda ihracattaki gücünü Hindistan ve Vietnam’a kaptırdı. 2011/12 sezonunda 10,2 milyon tonluk ihracatla dünya pirinç ihracatında ilk sıraya yükselen Hindistan, bu liderliğini 2012/13 sezonunda da devam ettirdi. Ancak Hindistan, bir önceki sezona kıyasla 1,2 milyon ton daha az (9 milyon ton) ihracat gerçekleştirdi. 2011/12 sezonunda pirinç ihracatında Vietnam’ın gerisinde kalan Tayland, 2012/13 sezonunda yeniden yükselişe geçti ve 7,5 milyon tonluk ihracatla Hindistan’dan sonra ikinci sıraya yerleşti. 2012/13 sezonunda Tayland’ı 7,4 milyon tonluk ihracatla Vietnam, 3,4 milyon tonluk ihracatla ABD ve 3,2 milyon tonluk ihracatla Pakistan takip etti. Dünya pirinç ihracatındaki ülke sıralamasının 2013/14 sezonunda da aynı şekilde kalacağı öngörülüyor. Dünya pirinç ihracatındaki en ilginç nokta, dünya toplam pirinç üretiminin yalnızca % 1.3’ünü gerçekleştiren ABD’nin, aynı zamanda dünya pirinç ihracatının yaklaşık % 8-9’unu gerçekleştirmesidir. ABD’nin bu az üretimiyle fazla miktarla ihracat yapmasında; ihracata yönelik üretiminin, gümrük duvarlarının küresel şirketler lehine indirilme politikalarını savunmasındaki başarısının etkili olduğu düşünülmektedir. Dünya pirinç ithalatında ise 2010/11 sezonunda gerçekleştirdiği 3,4 milyon tonluk ithalatla ilk sırada yer alan Nijerya, 2012/13 sezonunda birinciliği Çin’e devretti. Çin, 2012/13 sezonunda gerçekleştirdiği 3 milyon tonluk ithalatla dünya pirinç ithalatından yüzde 7,8’lik pay aldı. Çin’i 2,4 milyon tonluk ithalatla Nijerya, 1,5 milyon tonluk ithalatla Endonezya, İran ve Filipinler takip etmektedir. Çin’in 2013/14 sezonunda da 3 milyon tonluk ithalatla dünya pirinç ithalatındaki birinciliğini koruyacağı öngörülmektedir. Bölgesel açıdan pirinç ithalatına bakıldığında Afrika ve Orta Doğu’nun ilk sıralarda yer aldığı görülmektedir. Sahra altı Afrika’sı olarak nitelendirilen bölgeler, dünya pirinç ithalatında 2012/13 sezonunda 10,7 milyon tonluk ithalatla ilk sırada yer almaktadır. Orta Doğu ise 6,2 milyon tonluk ithalatla ikinci sırada gelmektedir. Dünya pirinç ithalatında Afrika ve Orta Doğu’yu Güneydoğu Asya ve Doğu Asya takip etmektedir. TÜRKİYE’DE PİRİNÇ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Pirinç, Türk insanı için temel bir besin maddesi değildir ancak tüketimi ve üretimi yıldan yıla artış gösteren bir üründür. Günümüzde çeltik üretiminde yalnız kendine yeterlilik potansiyeli olan bir ülke olan Türkiye, sürekli artan üretim miktarıyla gelecek yıllarda pirinçte kendi kendine yeter bir ülke olma yolunda ilerlemektedir. Türkiye’de pirinç üretimindeki artışın en önemli nedeni, özellikle son 10 yılda önemli oranda artan verimliliktir. Türkiye İstatistik Kurumu’nun verileri incelendiğinde, 2000/2011 yılları arasında çeltikteki verim artışının yüzde 50’ler civarında olduğu görülmektedir. 2000 yılında dekara 6,03 kg olan çeltik verimliliği, 2011 yılında dekara 9,05 kg’a kadar ulaşmıştır. 2012 yılında bir miktar gerileyen verimlilik, 7,35 seviyesinde kalmıştır. Verimlilikteki artışta, 2000 yıllında Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nün çabasıyla geliştirilen “Osmancık-97” çeşidinin üretimde devreye sokulmasının da önemli bir etkisi vardır. Türkiye’deki toplam çeltik ekim alanının yüzde 80’inden fazlasında tek başına Osmancık-97 çeşidi yetiştirilmektedir. Türkiye’nin 1980’lerde pirinç üretimi 100 bin ton, kişi başına tüketimi ise 3,2 kilogram (kg) civarlarında seyretmekteydi. 2012 yılına gelindiğinde ise üretim 528 bin tona, kişi başına tüketimin ise iki kattan fazla artarak 8-9 kg’a (yıllık toplam pirinç tüketimi yaklaşık 600 bin ton) çıkmıştır. Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) verilerine göre; 2011 yılında 994 bin dekarlık alanda çeltik ekimi yapan Türkiye, 900 bin ton (pirinç karşılığı 540 bin ton) çeltik üretimi gerçekleşmiştir. 2012 yılında ise üretimin, bir önceki yıla oranla yüzde 2,2 civarında düşüş göstererek 880 bin ton (pirinç karşılığı 528 bin ton) civarında gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Marmara Bölgesi, yüzde 67 ekiliş ve yüzde 72 üretim payı ile en önemli ekiliş ve üretim bölgesidir. Bunu yüzde 20 ekiliş ve üretim payı ile Karadeniz Bölgesi takip etmektedir. İki bölgenin toplam üretimi, ülke üretiminin yüzde 90’ından fazlasını karşılamaktadır. Trakya Bölgesi özellikle Edirne ili Türkiye üretim ve ekilişinin yaklaşık yüzde 40’ını yalnız başına karşılamaktadır. Marmara Bölgesinde diğer önemli çeltik üreticisi iller Balıkesir ve Çanakkale’dir. Karadeniz Bölgesinde ise; Samsun, Çorum ve Sinop en önemli çeltik üreticisi illerdir. Türkiye’de yıllara göre 90-120 bin hektar alanda çeltik tarımı yapılmaktadır ancak 180 bin hektar çeltik tarımı yapılabilecek arazi bulunduğu belirtilmektedir. Çeltik ekiminin yapılabileceği arazilerin yaklaşık 80 bin hektarı, Türkiye pirincinin en önemli bölümünü üreten Trakya Bölgesi’nde bulunmakta ve bu bölge dahilinde de Edirne’de yoğunlaşmaktadır. Edirne ili 2008 verilerine göre Türkiye çeltik ekilişinin yüzde 52,3’ünü, üretiminin ise yüzde 53,1’ini karşılamaktadır. Edirne’nin ortalama çeltik veriminin ise 6,50-7,00 kg civarında olduğu belirtilmektedir. Edirne’de çeltik tarımının yaygınlaşmasında ve uzun yıllardır sürüp gitmesindeki en büyük neden Meriç ve Ergene nehirlerinin çeltikte önemli bir su kaynağı olmasıdır. TÜRKİYE PİRİNÇ SANAYİ Türkiye’de 2,5 milyon ton çeltiği işleyebilecek kurulu kapasite bulunduğu tahmin edilmektedir. 2009 yılında Türkiye genelinde faaliyet gösteren 120’den fazla çeltik fabrikasının, yüzde 30 kapasiteyle çalışarak toplam 700 bin ton çeltik (üretilen ve ithal edilen dahil) işlediği bilinmektedir. Günümüzde ise Türkiye genelinde 150 civarında çeltik fabrikası bulunduğu ve bu fabrikaların kurulu kapasitelerinin ülke ihtiyacının çok üzerinde olduğu belirtilmektedir. Fabrika sayısı ve kurulu kapasiteleri oldukça fazla olmasına rağmen yeni çeltik fabrikalarının kurulumu da devam etmektedir. Hatta yeni kurulan bazı fabrikaların yılda 100 bin tonun üzerinde çeltik işleyebilecek kapasiteye sahip olduğu ifade edilmektedir. Bu fabrikalar yılda en fazla 6 ay tam kapasitede çalışmaktadırlar. Yılın geri kalan 6 ayında pek çok fabrika ya eksik kapasite ile çalışmakta ya da kapanmaktadır. Türkiye’de bu kadar çok çeltik fabrikasının bulunması Türkiye için büyük bir lüks olarak nitelendirilmektedir. TÜRKİYE PİRİNÇ İTHALATI VE İHRACATI Her ne kadar Türkiye çeltik veriminde ve üretim miktarında son yıllarda ciddi artışlar sağlamış olsa da henüz kendi iç tüketimini karşılayamamaktadır. Bu yüzden ihtiyaç duyulan pirincin bir miktarı yurtdışından ithal edilmektedir. Ancak son yıllarda çeltik fabrikalarında olan kapasite artışı ve çeltiğin gümrüğünün sanayi açısından daha avantajlı olması, ithalatın pirinçten çeltiğe kaymasına neden olmaktadır. Türkiye Pirinç Değirmencileri Derneği’nin verileri incelendiğinde de bu durum net bir şekilde görülmektedir. 2007 yılında yaklaşık 185 bin ton pirinç ithalatına karşılık 5,5 bin ton çeltik ithal edilirken 2010 yılında 125,6 bin ton pirince karşılık 409 bin ton çeltik ithal edilmiştir. 2011 yılında da 277 bin ton çeltik ve 41 bin ton pirinç ithalatı gerçekleştirmiştir. Türkiye pirinç ihracatı ise son yıllarda yüksek artışlar sergilese de 38-39 milyon ton civarında seyreden dünya pirinç ticareti içerisinde son derece küçük bir paya (2011 yılında 90 bin ton) sahiptir. Ancak Türkiye’deki çeltik fabrikalarının makine ve teçhizat, kapasite ve teknik bilgi birikimi bakımından oldukça iyi durumda olması, ihracat açısından da bir avantaj olarak görülmektedir. Çünkü bu fabrikalar, yurtdışından çeltik ithal ederek, bunu yurt içinde pirince işleyebilme ve sonrasında yeniden yurtdışına ihraç edebilme açısından yüksek bir potansiyele sahiptirler. Ancak bunun için sektörün önünü açacak bazı mevzuat değişikliklerinin yapılması gerektiği belirtilmektedir. Türkiye’nin ithalat yaptığı ülkeler arasında ABD, Mısır, İtalya ve Rusya Federasyonu ilk sıralarda gelmektedir. En yoğun pirinç ihraç edilen ülke ise 2010 verilerine göre Suriye’dir. Suriye’yi Irak, Ürdün ve Sudan takip etmektedir.