Dünya Bankası’nın son Küresel Emtia Görünümü raporuna göre, başlıca üretici ülkelerin ihracat kısıtlamaları ve devam eden El Nino tehdidi dolayısıyla küresel pirinç fiyatlarının 2025 yılından önce kayda değer bir düşüş göstermesi beklenmiyor.
Geçtiğimiz günlerde yayınlanan rapora göre, 2023 yılında, bir önceki seneye göre ortalama %28 daha yüksek olan küresel pirinç fiyatlarının, 2024’te %6 daha artması bekleniyor. Bu durum kısmen El Nino tehdidinden, önemli ihracatçı ve ithalatçıların politik tepkilerinden ve pirinç üretim ve ihracatının coğrafi ve pazar yoğunluğundan kaynaklanıyor. Ağustos ayındaki yetersiz muson yağmurları sebebiyle 2023 yılında yurt içi kharif pirinç üretiminde bir düşüşle karşı karşıya olan Hindistan da alarm zilleri çalıyor.
Dünya Bankası’nın raporunda, arz bolluğuna bağlı olarak diğer tarımsal ürün fiyatlarının ise 2023 yılında %7’lik, 2024 ve 2025 yıllarında ise %2’lik bir düşüş göstereceği öngörülüyor. Raporda ayrıca mısır fiyatlarının cari yılı 2022’deki seviyelerinin yüzde 22 altında tamamlamasının, 2024 ve 2025’te sırasıyla %8 ve %4 oranında düşmesinin beklendiği belirtiliyor. Buğday konusunda ise Dünya Bankası, küresel buğday fiyatlarının 2023’te 2022 seviyelerinden ortalama %20 daha düşük seyrettiğini, 2024 ve 2025’te sırasıyla yaklaşık %3 ve %5’le düşüşün devam edeceğini açıkladı.
Dünya Bankası, gübre fiyatlarına ilişkin olarak da daha fazla arzın çevrimiçi olarak kullanıma girmesiyle fiyatların düşmesinin beklendiğini, ancak bazı arz kısıtlamaları ve Çin’in devam eden ihracat kısıtlamaları dolayısıyla fiyatların tarihsel ortalamaların üzerinde kalmasının muhtemel olduğunu belirtti.
Raporda, tahıl piyasaları açısından dikkat çeken tespit ve projeksiyonlar şöyle:
Orta Doğu’da çatışmaların başlamasından bu yana tarımsal ürün fiyatları, büyük ölçüde tropik emtia fiyatlarındaki artışlara bağlı olarak yaklaşık %4 oranında yükseldi. Çatışmalardan önce, Dünya Bankası’nın tarım fiyat endeksi 2023’ün üçüncü çeyreğinde bir önceki çeyreğe kıyasla %3 gerilemiş, bu gerilemenin başlıca sebebi gıdadaki %3’lük düşüş olarak gösterilmişti (gıda, tarım endeksinin yaklaşık üçte ikisini oluşturuyor). Güçlü tahıl hasadı, hava şartlarına bağlı kesintileri ve Rusya’nın Karadeniz Tahıl Girişimi’nden çekilmesini dengeleyerek fiyatlar üzerinde baskı oluşturdu. Bununla birlikte, El Nino’nun gelişi, çoğunlukla hava olaylarından olumsuz etkilenen bölgelerde üretilen bazı tarımsal emtia fiyatlarında önemli artışlara yol açtı. Örneğin, pirinç ve kakao fiyatları son dönemde 2008’den bu yana en yüksek seviyelerine ulaştı. Bununla birlikte, tahıl ve yağlı tohumlar için küresel arz görünümlerinin iyileşmesi, piyasalar üzerindeki baskıların hafiflemesi ve El Nino’nun etkilerinin azalmasıyla gıda fiyat endeksinin 2023 yılında 2022 yılına kıyasla %9 daha düşük olması ve 2024’te %2, 2025’te ise %3 düşmesi bekleniyor. 2015-2022 yılları arasında düşük ve düşük-orta gelirli ülkelerde orta ve şiddetli gıda güvencesizliğinde yaşanan %12’nin üzerindeki artışın ardından 2023 yılında da gıda güvenliğinde şartlar kötüye gitmeye devam etti.
TAHIL PİYASALARINI ETKİLEYEN GELİŞMELER
Dünya Bankası’nın tahıl fiyat endeksi 2023’ün üçüncü çeyreğinde %7’den fazla geriledi, ancak tahıl fiyatları enflasyon etkisinden arındırılmış olarak 2015-2019 ortalamasının %20 üzerinde seyretmeye devam etti. 2022/23 sezonunda artan küresel üretim ve iyileşen arz görünümü; olağanüstü hava şartları ve Rusya’nın Karadeniz Tahıl Girişimi’nden çekilmesinin piyasalar üzerinde yarattığı baskıyı hafifletti. Özellikle, mısır fiyatları 2023’ün üçüncü çeyreğinde %18 düşerken, buğday fiyatları %10’dan fazla geriledi. Çatışmalardan önce dünyanın en büyük 4. mısır ve 6. buğday ihracatçısı konumunda olan Ukrayna, 2023’te buğday ve mısır üretiminin 2022’ye kıyasla sırasıyla %9 ve %4 artmasıyla bereketli bir hasat dönemi geçirdi. Limanlarına yönelik tekrarlanan saldırılara rağmen, tahıl sevkiyatları Ukrayna’dan, özellikle de Tuna Nehri üzerinden akmaya devam etti. Rusya’nın Temmuz 2023’te Karadeniz tahıl anlaşmasından çekilmesinden bu yana bu yol Ukrayna’nın tarımsal üretim için ana ihracat rotası haline geldi. Ancak sık sık yaşanan insansız hava aracı saldırıları bu yolun işlerliğini zora sokuyor.
Pirinç fiyatları, 2011 yılında Tayland’ı geride bırakarak dünyanın en büyük pirinç ihracatçısı haline gelen Hindistan’ın pirince getirdiği ihracat yasakları ve diğer ticari kısıtlamaların etkisiyle 2023 yılının üçüncü çeyreğinde %18 oranında arttı. Hindistan, (kuzey Hindistan’daki sel baskınları sebebiyle) artan iç fiyatlar ve El Nino’nun önemli pirinç yetiştirme alanlarını vurma ihtimaline karşılık Basmati dışındaki pirinçlerin ihracatını yasakladı. Bu karar Temmuz ortasından bu yana küresel piyasaları sarstı. Ağustos ve Eylül 2023’te pirinç fiyatları 2007/08 gıda fiyatları krizinden bu yana en yüksek seviyelere ulaştı. Diğer büyük üreticilerde El Nino’ya bağlı arz kaynaklı endişeler ve pirinç arzını güvence altına almak için acele eden ülkelerden gelen yüksek talep, fiyatlardaki artışa ivme kazandırdı. 45 gün boyunca pirinç ihracatını yasaklayan dünyanın beşinci büyük pirinç ihracatçısı Myanmar haricinde Güney Asya’daki diğer büyük üreticiler şu ana kadar ihracat kısıtlamalarına gitmiş değil. Hindistan’ın da yurtdışı satışlarındaki keskin düşüşün ardından Basmati pirinci için minimum ihracat fiyatını düşürmesi bekleniyor. Sonuç olarak, pirinç fiyatlarında Ağustos ayında görülen artış Eylül ayında ve Ekim başında gerilemeye başladı.
Orta Doğu’daki son çatışmanın ardından keskin bir şekilde artan jeopolitik riskler, emtia fiyatlarına yönelik en önemli yukarı yönlü riski teşkil ediyor. Çatışmanın şiddetlenmesi ve daha geniş bir bölgesel nitelik arz etmesi durumunda emtia piyasaları üzerinde ciddi bir etki meydana gelebilir. Tarihsel örnekler, çatışmanın tırmanmasının süresine ve ölçeğine bağlı olarak, önemli arz kesintilerinin ve fiyat artışlarının mümkün olduğunu gösteriyor.
2023’te %11’in üzerinde bir düşüşün ardından, Orta Doğu’daki çatışmanın tırmanmayacağı varsayımıyla, hububat fiyat endeksinin 2024 ve 2025 yıllarında sırasıyla %3 ve %5 oranında düşmesi bekleniyor. Devam eden El Nino ve Hindistan’ın ihracat kısıtlamaları neticesinde 2024 yılında yükselen pirinç fiyatlarının, küresel tahıl arzındaki iyileşme sebebiyle mısır ve buğday fiyatlarında devam eden düşüşle telafi edileceği tahmin ediliyor. Küresel mısır arzının Arjantin, Brezilya ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki elverişli tarım şartlarına bağlı olarak 2024 yılında güçlü bir şekilde canlanması beklenirken, buğday arzı 2023 seviyelerinde istikrar kazanacaktır. Mısır için stok/kullanım oranları 2023/24’te 2022/23’e kıyasla biraz daha yüksekken, buğday ve pirinç için bu oran biraz daha düşük ve toplam gıda için ise sabit. Başta soya yağı olmak üzere yemeklik sıvı yağ arzı artmaya devam etti: soya fasulyesi üretiminin bu yıl %9 daha yüksek olması bekleniyor. Mısır fiyatlarının bu yılı 2022’deki seviyelerinin %22 altında tamamlaması ve ardından 2024 ve 2025’te de sırasıyla %8 ve %4 oranında düşmesi bekleniyor. Benzer şekilde, buğday fiyatları 2023 yılında 2022 seviyelerinin yaklaşık %20 altında seyredecek ve 2024 yılında yaklaşık %3, 2025 yılında ise %5 oranında düşecek.
Buna karşılık, kısmen El Nino tehdidi, önemli ihracatçı ve ithalatçıların politika tepkileri ve pirinç üretim ve ihracatının coğrafi ve pazar yoğunlaşmaları dolayısıyla pirinç fiyatının 2023 yılında 2022 yılına göre ortalama %28 daha yüksek olması ve 2024 yılında %6 artması bekleniyor. El Nino’nun 2024 İlkbaharında etkisini kaybetmesi ve El Nino-Güney Salınımı (ENSO) hava olayının nötr şartlarının Mayıs-Temmuz 2024 arasında en muhtemel kategori haline gelerek 2025 yılında pirinç fiyatlarını düşürmesi bekleniyor.
Küresel tahıl piyasalarındaki daha uzun vadeli eğilimler, kısa vadeli fiyat dalgalanmalarının ötesinde, tarımın üst üste gelen şoklara karşı direncini açıklamayı kolaylaştırıyor. Birim alandan elde edilen üretim olarak ölçülen küresel tahıl rekoltesi istikrarlı bir şekilde artış gösteriyor. 2020-23 sezonunda yıllık rekolte 60 yıl öncesine kıyasla mısır ve buğdayda ortalama üç kat, soya fasulyesi ve pirinçte ise 2,5 kat daha yüksek olacak. Dahası, dünya ürettiği tahılın gittikçe daha büyük bir kısmını ticarete konu ediyor ve pirinç hariç, tahıl ihracat pazarları çeşitleniyor. Sonuç olarak arz ve talep, fiyat değişikliklerine hızla uyum sağlıyor. Son zamanlarda arzda seller, kuraklıklar ve geçici ticaret kısıtlamalarına bağlı yerel düşüşler sebebiyle tahıl fiyatlarında meydana gelen artışlar, başka yerlerden sağlanan arzın hızla harekete geçirilmesiyle kısa ömürlü oldu.
GIDA FİYAT TAHMİNLERİNE İLİŞKİN RİSKLER
Gıda fiyatları üzerindeki en önemli risklerden biri Orta Doğu’daki çatışmaların tırmanması. Çatışmaların şiddetlenmesi sonucu petrol fiyatlarının sürekli artması, daha önceki artışlarda olduğu gibi, gıda ve gübre üretim ve nakliye maliyetlerini yükselterek gıda fiyatlarını artıracaktır. Gübre üretiminin girdileri olan doğal gaz ve kömürde fiyatların belirgin bir şekilde yükselmesi veya çatışmanın yayılması ve bölgedeki büyük azot bazlı gübre ihracatçılarını da kapsaması halinde gübre fiyatları da artabilir.
Gıda fiyat tahminleri üzerindeki diğer riskler tahıllar ve yağlı tohumlar için yukarı yönlü; içecekler, hammaddeler, pirinç ve şeker için ise aşağı yönlü. Fiyat tahminleri orta ve güçlü El Nino etkilerini, başlıca pirinç ve şeker ihracatçılarındaki ihracat kısıtlamalarını ve önemli tahıl ve yağlı tohum üreticilerinden gelen olumlu arzı yansıtıyor. Bu varsayımların gerçekleşmemesi halinde, artan çatışmaların jeoekonomik parçalanmayı şiddetlendirmesi ve ticareti azaltması da dahil olmak üzere, fiyat hareketlerinin yönü değişebilir. Buna ek olarak, biyoyakıt zorunlulukları ve iklim değişikliği, özellikle uzun vadede tahminleri altüst edebilir.
El Nino
Haziran ayında ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi El Nino’nun başladığını ilan etti. Şu anki gücü orta derecede olup, Kuzey Yarımküre’de kışa kadar güçlü bir El Nino görülme ihtimali yüzde 75 ila 85 arasında. El Nino’nun verim ve fiyatlar üzerindeki etkisi coğrafyalara, ürünlere ve mevsimlere göre değişiklik gösteriyor. Tarihsel olarak El Nino, tarımsal emtia fiyatlarının yükselmesiyle ilişkilendirilir. El Nino; mısır, buğday ve pirinç için küresel ortalama verimi sırasıyla %2,3, %1,4 ve %0,4 azaltırken, soya fasulyesi verimini ise %3,5 arttırıyor. El Nino, üretimleri El Nino’nun tipik olarak kurak şartlara yol açtığı Kuzeydoğu Afrika, Güney Afrika ve Sahel; Güney Asya ve Güneydoğu Asya; Orta Amerika ve Kuzey Güney Amerika ve Avustralya gibi bölgelerde yoğunlaşan kakao, gıda yağları, doğal kauçuk, pirinç ve şeker gibi emtiaların fiyatlarını bu yılın sonlarında ve 2024’e kadar artırabilir. Ancak hiçbir El Nino’nun gücü aynı olmuyor. Beklenenden daha zayıf bir El Nino veya El Nino’nun kısa vadeli hava modelleriyle etkileşimi sebebiyle etkilerinin azalması, tarımsal fiyatlar için aşağı yönlü bir risk oluşturuyor.
Hindistan’ın pirinç ihracat kısıtlamaları
Hindistan, El Nino’nun muhtemel etkilerini frenlemek amacıyla Temmuz ayında Basmati harici pirinç ihracatını yasakladı. Ancak hava şartlarının beklenenden iyi gitmesi gibi sebeplerle bu kısıtlamaların hafifletilmesi pirinç fiyatlarının istikrara kavuşmasına yardımcı olabilir. Dünya pirinç ihracatının yüzde 40’ını Hindistan gerçekleştiriyor. Aynı zamanda büyük bir şeker üreticisi olan ülkenin şekere ihracat kısıtlaması getirme riski bulunuyor.
Karadeniz Tahıl Girişimi
Rusya’nın çekilmesi Karadeniz Tahıl Girişimi’ni akamete uğratmış olsa da tahminler tahılların Ukrayna’dan dünya pazarlarına akmaya devam edeceğini varsayıyor. Ancak Ukrayna’nın işgalinden kaynaklanan çatışmalar daha da tırmanırsa veya Tuna Nehri ulaşıma kapanırsa, tahıl ve yağlı tohum piyasalarında daralma yaşanabilir ve bu da yukarı yönlü fiyat baskısına yol açabilir.