Makarna üretim sanayinin ana hammaddesi olan ve aynı zamanda bulgur üretiminde de kullanılan durum buğdayı, özellikle makarnaya olan talebin artmasıyla birlikte dünya pazarında gittikçe daha önemli bir tahıl ürünü haline gelmektedir. 2012/13 sezonunda 35,4 milyon ton olduğu tahmin edilen dünya durum buğdayı üretiminde; AB ülkeleri, özellikle de makarna denilince ilk akla gelen ülke olan İtalya, ilk sırada yer almaktadır. Triticum durum olarak bilinen ve ağırlıkla makarna ve bulgur üretiminde kullanılan bir buğday türü olan durum buğdayı, ekmeklik buğdaydan farklı bir tür olup genellikle sert tane yapısı, amber tane rengi ve öğütüldüğünde sarı irmik vermesi ile karakterize edilmektedir. Durum buğdayının ekmek üretiminde tercih edilmeyip de makarna endüstrisinde kullanılmasının esas sebebi olarak da, protein ve gluten içeriklerinin ekmeklik buğday ile aynı olmasına rağmen bu glutenin yeterli elastik kuvvete sahip olmayışı gösterilmektedir. Bugün buğdaydan yapılan sanayi ürünleri içerisinde tüketim miktarı ve beslenmedeki önemi bakımından ekmekten sonra gelen makarna, yapısında bulunan kompleks karbonhidratların hızlı bir şekilde parçalanıp enerjiye dönüşebilmesi, mineral ve vitamin açısından oldukça zengin olması yüzünden önemli bir besin kaynağı olarak tanımlanmaktadır. Makarna üretim teknolojisinin ekmek üretim teknolojisine benzer bir yapıya sahip olması, makarnanın uygun ambalajlama ve uygun saklama koşulları altında uzun süre dayanabilen bir ürün olması nedeniyle, buğdayın makarna şeklinde tüketimi, ekmek şeklinde tüketimine oranla son yıllarda tüm dünyada artış göstermektedir. Buna bağlı olarak durum buğdayına olan talep ve durum buğdayının dünya pazarındaki önemi artmaktadır. Bunun yanı sıra anavatanı Türkiye olan bulgurun da dünya pazarında tanınmaya başlanması, durum buğdayıyla ilgili talebin daha da artacağına işaret ediyor.

DÜNYA DURUM BUĞDAYI ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ

Dünya durum buğdayı ekim alanın yaklaşık 17,5 milyon hektar civarında olduğu tahmin edilmektedir. Dünyanın en büyük durum buğdayı üreticisi AB (27)’dir ve ekim alanı yaklaşık 3 milyon hektardır. AB (27) ülkeleri içinde de İtalya, üretimin yaklaşık yarısını gerçekleştirmektedir. 2012/13 sezonunda AB’nin makarnalık buğday üretiminin 8 milyon ton ve dünya toplam üretiminin 34,5 olduğu tahmin edilmektedir. Durum buğdayı üretiminde, 2010 yılı verilerine göre; AB ülkelerini sırasıyla Kanada, Türkiye, ABD ve Meksika takip etmektedir. Dünya durum buğdayı üretiminin 2012/13 sezonunda, 35,4 milyon ton; tüketiminin ise 35,6 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir. Bu üretimin 8 milyon tonunu AB ülkeleri gerçekleştirmektedir. AB ülkelerini 4,6 milyon tonla Kanada, 5.3 milyon tonla Türkiye ve Suriye (ikisinin toplam üretimi), 2,2 milyon tonla ABD ve Meksika takip etmektedir. Kuzey Afrika ülkelerinin toplam durum buğdayı üretimi ise 4,6 milyon tondur. Büyük üreticiler Kanada, ABD ve AB’de durum buğdayı üretimi, bir önceki sezona kıyasla 2012/13 sezonunda yüzde 9,6 artış göstermiştir. Sadece Kanada’daki artış oranı yüzde 9,2’dir. 2013/14 sezonuna ilişkin öngörülerde ise dünya üretiminin 35,1 milyon tona düşeceği, tüketimin ise 35,8 civarında gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. 2013/14 sezonunda, büyük üreticiler arasında yer alan Kanada ve ABD’de üretimin 2012/13 sezonuna kıyasla yüzde 3,3 düşüş göstereceği öngörülmektedir. Türkiye ve Meksika için de düşüş öngörülmektedir. Buna göre; 2013/14 sezonunda AB ülkeleri 8,1 milyon ton, Kanada 4,5 milyon ton, Türkiye ve Suriye toplam 4,1 milyon ton, ABD ve Meksika ise 1,5 milyon ton durum buğdayı üretimi gerçekleştirecek. Dünya durum buğdayı tüketimi ise makarna tüketimiyle doğru orantılıdır. Dünyada makarna tüketimi, dolayısıyla da makarnaya olan talep hızla artmaktadır. Yüksek besin değeri, ucuz fiyatı, kolay depolanabilmesi ve hazırlanması, üretiminde kullanılan modern teknoloji, kolay bulunabilmesi, ilave soslarla besin değerinin ve lezzetinin artırılabilmesi gibi özellikler söz konusu artışın temel nedenleridir. Makarnanın özellikle değişik malzemelerle hazırlanabilmesi, farklı yemek kültürü bulunan toplumlar arasında kabul görmektedir çünkü her toplum makarnayı kendi zevkine göre pişirebilmektedir. 2001 yılında 9.3 milyon ton olan makarna üretiminin 2003 yılında 10 milyon 446 bin tona ve 2013 yılında da yaklaşık 13.5 milyon tona çıkması, dünyada makarnaya olan talep artışının en önemli göstergesidir. IPO’nun 2013 yılına dair verilerine bakıldığında; dünyada kişi başına makarna tüketiminin en yoğun olduğu ülke, 2010 yılında da olduğu gibi 26 kilogramla İtalya’dır. Üretimde olduğu gibi tüketimde de ilk sırada yer alan İtalya’yı, 13.2 kilogramla Venezüella, 11.9 kilogramla Tunus, 10.6 kilogramla Yunanistan, 9.2 kilogramla İsviçre ve 9 kilogramla İsveç takip etmektedir. Bu ülkelerin 2010 yılı kişi başı tüketim miktarlarına bakıldığında, en büyük artışın 1.3 kilogram Venezüella’da gerçekleştiği görülmektedir (2010 yılında İtalya’yı, 12 kilogramla Venezüella, 11.7 kilogramla Tunus, 10.4 kilogramla Yunanistan, 9.7 kilogramla İsviçre ve 9 kilogramla ABD takip etmektedir). Türkiye’nin kişi başına makarna tüketimi ise 6.6 kilogramdır (2010 yılında 6 kg). Türkiye’de tüketimin yeterince artmamasında sos kalitesinin gelişmemiş olmasının, makarnanın pişirilmesi konusunda yeterince bilgi sahibi olunmamasının, üretimde çeşitliliğin yeni yeni başlamasının ve makarnanın besleyici değerinin bilinmemesinin etkili olduğu düşünülmektedir. Ayrıca Türkiye’de, geleneksel olarak evde yapılan eriştenin kayıtlara geçmediği düşünüldüğünde, kişi başına düşen makarna tüketiminin kayıtlardaki rakamlardan daha yüksek olduğu belirtilmektedir. Dolayısıyla dünyada kişi başı makarna tüketiminde 28 kg ile ilk sırada yer alan İtalya, aynı zamanda en önemli durum buğdayı kullanıcısı olarak karşımıza çıkmaktadır. İtalya’yı 13 kg ile Venezuela ve 11.7 kg ile Tunus izlemektedir. Türkiye’nin kişi başına makarna tüketimi ise 6 kg’dır.

DÜNYA DURUM BUĞDAYI TİCARETİ

2009/10 sezonunda 7,6 milyon ton olan dünya durum buğdayı ticareti, 2011/12 sezonunda 7,5 milyon tona gerilemiştir. Durum buğdayı ticaretinin, 2012/13 sezonunda da, bir önceki sezona kıyasla 400 bin ton düşüş göstererek 7,1 milyon tona gerilediği tahmin edilmektedir. 2013/14 sezonunda da yine 7,1 milyon tonda kalacağı öngörülmektedir. En önemli durum buğdayı ithalatçısı ülkeler Cezayir ve AB (27)’dir. Durum buğdayı ithalatının yaklaşık yüzde 50’si bu ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Cezayir’in 2010/11 döneminde yaptığı ithalatın, yüksek rekolte nedeniyle önceki yıla göre 550 bin ton düşerek 1 milyon ton olduğu ve AB (27)’nin 2010/11 döneminde yaptığı ithalatın artarak 2,2 milyon tona ulaştığı tahmin edilmektedir. Dünyadaki en büyük durum buğdayı ihracatçısı ülkeler ise Kanada, AB (27) ve ABD’dir. Kanada dünya durum buğdayı ihracatında yüzde 50’den fazla paya sahiptir. Durum buğdayı ihracatında bu üç ülkeyi Meksika ve Avustralya takip etmektedir.

TÜRKİYE’DE DURUM BUĞDAYI ÜRETİMİ

Türkiye İstatistik Kurumu’nun verilerine göre Türkiye durum buğdayı ekim alanı 13 milyon dekar civarındadır. Dekar başına verimin 2006-2012 yılları arasında ortalama 255 kilogram olduğu Türkiye’de, 2012 yılında üretilen durum buğdayı miktarı ise 3 milyon 300 bin tondur. Bu miktar, bir önceki yıl 3 milyon 850 bin ton olan üretimin, 2012 yılında 550 bin ton düştüğünü göstermektedir. 2011’deki üretim miktarı aynı zamanda son 6 yılın en yüksek durum buğdayı üretim miktarını temsil ediyor. Türkiye’de, durum buğdayı üretimi yeterli olmakla birlikte, kalite konusunda yaşanan sıkıntılar zaman zaman ithalatı zorunlu hale getirmektedir.

TÜRKİYE’DE MAKARNA SANAYİ

Türk gıda sanayinin öncü sektörlerinden biri olan makarna sanayinin temelleri, Türkiye’de Cumhuriyetin ilk döneminde atılmıştır. Önceleri tamamı ev yapımı olarak “Erişte” adı altında tüketilen makarnanın sanayi olarak Türkiye’ye giriş tarihi 1922 yılıdır. Türkiye’deki ilk makarna tesisi de 1922 yılında İzmir’de kurulmuştur. 1950’li yıllara kadar makarna üretimi küçük imalathanelerde gerçekleştirilmiş, büyük fabrikaların kurulmasına ancak bu yıllarda başlanmıştır. 1960 yılından sonraki 10 yılda Türkiye’deki makarna fabrikası sayısı ve üretim kapasitesi, 3 kat artmıştır. 1970’li yıllara gelindiğinde küçük tesisler yerini modern teknoloji kullanan büyük kapasiteli fabrikalara bırakmıştır. 1962 yılında 33 bin ton/yıl ton olan Türkiye’deki kurulu kapasite, 1970’li yıllarda büyük fabrikaların açılmaya başlamasıyla 100 bin ton/yıla, 1980 yılında 250 bin ton/yıla ve yeni fabrikaların kurulmasıyla birlikte diğer fabrikaların da kurulu kapasitelerini arttırmaları sonucu 1993 yılında 530 bin ton/yıla ulaşmıştır. Sonraki yıllarda Türkiye’de makarna üretimi ve kalitesi de artarak uluslararası pazarlarda rekabet edebilir hale gelmiş ve fabrika sayısı 26’ya ulaşmıştır. Bu fabrikalardan Nuh’un günlük kapasitesi 680 ton civarında olduğu; Durum (Arbel), Beşler ve Barilla’nın her birinin günlük kapasitelerinin 300 tonun üzerinde; Tat, Piyale, Doğa, Kombassan, Selva ve Mutlu’nun günlük kapasitesinin ise 200 tonun üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. 1990’lı yılların başlarından itibaren ülke çapında ihracata yönelik sanayileşme stratejisinin ağırlıklı olarak uygulanmasıyla birlikte Türkiye’nin makarna ihracatında görülen canlanma, iç talepteki eş zamanlı büyüme ile paralel gelişince, makarna sektöründe faaliyette bulunan büyük fabrikalar kapasitelerini artırma yoluna gitmişlerdir. Türkiye makarna ihracatının en yüksek seviyelerinden birinin yakalandığı 1997 yılında, toplam kurulu kapasite 710 bin ton/yıl seviyesine çıkmıştır. Türkiye, 2010 yılı itibariyle 1 milyon 300 bin tonu aşan kurulu kapasite ile dünyanın en büyük makarna üreticisi ülkelerinden biridir. Ancak özellikle son yıllarda firmaların yaptığı fabrika ve teknoloji yatırımlarıyla birlikte bu kapasitenin 1 milyon 700 bin ton civarına ulaştığı tahmin edilmektedir. Türkiye’de makarnanın hammaddesi olan durum buğdayı, ağırlıklı olarak Güneydoğu Anadolu, Orta Anadolu ve Batı Anadolu’da üretilmektedir. Bu yüzdende Türkiye’de makarna üreten fabrikalar da daha çok bu bölgelerde yoğunlaşmışlardır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi; başta Gaziantep ili olmak üzere yüzde 35’le ilk sırayı alırken, bu bölgeyi başta Ankara ili olmak üzere Orta Anadolu (%40) ve başta İzmir ili olmak üzere de Ege Bölgesi (%25) takip etmektedir. Sektörde faaliyet gösteren ve her birinin kurulu kapasitesi 170 ton/gün’ün üzerinde olan 7 büyük firma, sektörün kapasitesinin yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Bugün Türk makarna sanayi içerisinde; bölgesel talebi karşılamaya yönelik çalışan tesislerin yanı sıra teknolojik açıdan gelişmiş ülkelerle rekabet edebilecek düzeyde gelmiş, üretiminin önemli bir bölümünü ihracata yönlendirmiş 22 fabrika faaliyet göstermektedir. Türkiye’deki tüm makarna fabrikaları, üretimleri için gerekli olan irmiği kendileri üretmektedir. Oysa bu durum Avrupa ve A.B.D. üreticilerinde fazlaca yaygın olmayan bir sistem olup, Türk üreticilerine öncelikle düşük maliyet, standardizasyon, araştırma-geliştirme ve yüksek kalite gibi avantajlar sağlamaktadır.

TÜRKİYE’NİN DURUM BUĞDAYI DIŞ TİCARETİ

Türkiye’nin 2000 yılından 2010 yılına kadar yaptığı makarnalık buğday ithalat ve ihracat verileri aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Buna göre; en yüksek makarnalık buğday ithalatı 2008 yılında 151 bin 554 ton olarak gerçekleşmiş ve 2010 yılında ise yüzde 46 azalarak 80 bin 632 tona düşmüştür. Makarnalık buğday ihracatı ise en yüksek 2000 yılında 817 bin 160 ton olarak gerçekleşmiş, 2010 yılında ise yüzde 57 azalışla 348 bin 372 tona düşmüştür. Üretim maliyetlerinin yüksek olması nedeniyle Türkiye’nin buğday ihracatında, dünya fiyatlarıyla rekabet etme şansı son derece azdır. Bu nedenle hammadde olarak buğday ihracatı yerine işlenerek; yani un, makarna, bulgur, bisküvi ve diğer mamul maddeler halinde ihraç edilmektedir. Bu bağlamda durum buğdayı ihracatından ziyade Türkiye’nin makarna ihracatına bakmakta yarar vardır. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre; Türkiye 2006 yılında 160 bin ton (67 milyon 223 bin dolar değerinde), 2007 yılında 177 bin ton (204 milyon 242 bin dolar değerinde), 2008 yılında 172 bin ton (170 milyon 656 bin dolar değerinde) ve 2009 yılında da 213 bin ton (149 milyon 429 bin dolar) makarna ihraç etmiştir. 2010 yılında gerçekleştirilen makarna ihracatı miktarı ise 297 bin tondur. Bu miktarın değer olarak karşılığı ise 185 milyon 964 bin dolar. Türkiye bu oranlarla, dünya makarna ihracatındaki ilk 5 ülke arasında yer almaktadır.